Czym jest instrument płatniczy?

Instrumentem płatniczym jest, najogólniej rzecz ujmując, środek płatniczy niebędący banknotem czy monetą, ale będący jednocześnie sposobem na dokonanie transakcji w ramach transferu środków między dwoma podmiotami.

Ustawodawstwo europejskie dużo wcześniej niż nasze krajowe dostrzegło potrzebę uregulowania kwestii bezgotówkowych form płatności. Korzystanie z instrumentów płatniczych – innych niż banknoty i monety – za oceanem i na zachodzie kontynentu rozwijało się wcześniej i szybciej aniżeli w Polsce. Pierwszą ustawą regulującą kwestie świadczenia usług płatniczych drogą elektroniczną była ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych, zawierająca definicję elektronicznego instrumentu płatniczego. Termin ten oznaczał każdy instrument płatniczy, w tym z dostępem do środków pieniężnych na odległość, umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu informatycznych nośników danych lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności kartę płatniczą lub instrument pieniądza elektronicznego.

Powyższy akt prawny został jednak uchylony w 2013 roku, w wyniku nowelizacji u stawy z dnia 10 sierpnia 2011 roku o usługach płatniczych (Dz. U. z 2021 r., poz. 1907). Jest to ustawa stosunkowo młoda, implementująca do polskiego porządku prawnego dyrektywę unijną dotyczącą podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością. Ustawa ta określa zasady świadczenia usług płatniczych oraz wydawania i wykupu pieniądza elektronicznego. Obecnie to w art. 2 tej Ustawy, zawierającym słowniczek definicji ustawowych, znajdziemy pojęcie “instrumentu płatniczego”, który scharakteryzowany został jako zindywidualizowane urządzenie lub uzgodniony przez użytkownika i dostawcę zbiór procedur, wykorzystywane przez użytkownika do złożenia zlecenia płatniczego.

Co warto zauważyć, ustawodawca oprócz zindywidualizowanych urządzeń, wskazał w definicji także zbiór procedur – oznacza to, że współcześnie środek płatniczy nie musi być już rzeczą ruchomą, a może być także pewnego rodzaju użytecznością czy funkcją.

Rodzaje instrumentów płatniczych

Współcześnie na rynku obserwujemy wzrost zainteresowania transakcjami bezgotówkowymi, w związku z czym przybywa coraz to bardziej innowacyjnych instrumentów płatniczych. Co warto zaznaczyć, przepisy Ustawy o usługach płatniczych należy stosować wespół z zasadą neutralności technologicznej. Oznacza ona, że żaden ze środków płatniczych nie powinien być preferowany ponad pozostałe. Wybór danej usługi powinien być pozostawiony konsumentom, którzy powinni mieć zapewniony równy dostęp do wszelkich rodzajów płatności.

Dostępne w obrocie instrumenty płatnicze tworzą zbiór, który trudno jest poddać jakiejkolwiek klasyfikacji. Rewolucja, która dokonuje się w zakresie środków płatniczych, powoduje powstawanie coraz to nowych form, wymykających się jakimkolwiek sposobom ich zaszeregowania.

Co do zasady, mamy do czynienia z instrumentami typu pay before (opłacone wcześniej), a więc takimi, których działanie polega na zasileniu instrumentu pewną kwotą, z której następnie dokonywane są transakcje. Przykładem takiego instrumentu płatniczego będzie karta przedpłacona tzw. prepaid. Dalej, mamy do czynienia także z instrumentami typu pay now – pozwalającymi dokonywać transakcji w chwili jej zawarcia.

Jako ten typ instrumentu należy rozumieć między innymi najpopularniejszy instrumentpłatniczy, jakim jest karta płatnicza. I last but not least, wyróżnić możemy także instrumenty typu pay later – pozwalające na dokonywanie transakcji tzw. obciążeniowych. Kwota, na którą opiewa transakcja, obciąża wówczas stan rachunku w ramach uzgodnionego z bankiem limitu. Takim instrumentem będzie karta debetowa lub kredytowa.

Karta płatnicza

Jest to forma, która przychodzi nam do głowy jako pierwsza, kiedy mówimy “instrument płatniczy”. Karta jest więc środkiem niewątpliwie najpopularniejszym i najpowszechniejszym. Koncepcja karty płatniczej powstała już na początku XX wieku, ale jej faktyczne wejście do obrotu w Stanach Zjednoczonych przypada dopiero na lata sześćdziesiąte XX wieku.

Wydawcami kart są głównie, ale nie wyłącznie, banki. W podstawowym wymiarze karta służy do opłacania transakcji oraz podejmowania gotówki z bankomatów. Możemy jednak wyróżnić kilka wariantów kart różniących się od siebie dodatkowymi użytecznościami. Taką kartą będzie np. karta debetowa lub kredytowa, której posiadacz ma możliwość płacenia za transakcje z opóźnieniem, w ramach przyznanego mu przez instytucję finansową limitu. Innym wariantem karty będzie także karta przedpłacona. Taka karta zostaje wcześniej zasilona pewną kwotą, a następnie kwota ta jest przeznaczana przez posiadacza karty do opłacania transakcji.

Karty możemy podzielić także przez wzgląd na ich cechy techniczne. Biorąc pod uwagę to kryterium, wyróżnić możemy tradycyjne karty, których użycie wymaga włożenia jej do urządzenia zwanego terminalem oraz tzw. karty zbliżeniowe, których cechą szczególną jest możliwość rozliczenia transakcji bez konieczności umieszczania karty w terminalu, jedynie poprzez zetknięcie karty z czytnikiem. Obecnie, większość używanych kart płatniczych taką cechę już posiada. Co ciekawe, karty przybierać mogą różne formy – nie tylko kawałka plastiku w kształcie prostokąta. Karta może być naklejką umieszczoną na telefonie, lub nawet breloczkiem do kluczy. Zjawisko to dobitnie pokazuje, że rynek instrumentów płatniczych nie jest rynkiem zastanym, a ciągle się rozwija proponując nowe rozwiązania.

Przelewy elektroniczne (e-przelewy)

Jeszcze kilkanaście lat temu, aby dokonać transakcji czy załatwić sprawę w banku, klient musiał udać się do oddziału danej instytucji. Dzisiaj jest to o wiele prostsze, gdyż większość banków oferuje swoim użytkownikom dostęp do wszystkich świadczonych usług poprzez przeglądarkę internetową.

Podstawową usługą, świadczoną w ramach serwisów online, są przelewy elektroniczne. Jest to forma transferu środków, których można dokonać z rachunku na rachunek, ale także z rachunku na terminal np. przy kasie w markecie, za pośrednictwem Internetu. Współczesne terminale wyposażone są już bowiem w opcję przyjmowania e-przelewów z większości banków. W ten sposób zapłacimy nie tylko za zakupy, ale także za rachunki, czy posiadane abonamenty.

Polecenie dokonania transferu nazywamy zleceniem przelewu. Często dla dokonywania transakcji powyżej określonej kwoty, banki wymagają, aby takie zlecenie przelewu było autoryzowane – oznacza to, że użytkownik jest proszony o to, aby w pewien sposób dodatkowo potwierdzić, że jest osobą upoważnioną do dokonania przelewu i na pewno chce to zrobić. Jedną z najpopularniejszych metod autoryzacji była jeszcze nie tak dawno karta kodów. Klient chcąc dokonać przelewu musiał zdrapać jedną ze znajdujących się na karcie zdrapek i wpisać kod, który się tam znajdował.

Obecnie dużo większą popularnością cieszy się autoryzacja SMS. Użytkownicy, dokonując transakcji zobligowani są podać kod, który otrzymują najpierw w postaci wiadomości na wskazany przez nich numer telefonu. Banki oferują także możliwość zlecania przelewów cyklicznych – użytkownik, który obawia się, że zapomni zlecić przelew, który powinien być zlecany danego dnia (np. za czynsz lub ubezpieczenie), może tak dopasować ustawienia swojego konta online, aby przelewy zlecały się automatycznie.