Prawa i obowiązki podmiotu kontrolowanego w sektorze finansowym

Podstawa prawna kontroli i jej aspekty formalne

W zakresie ogólnych zasad kontroli, wspólnych dla wszystkich gałęzi gospodarki zastosowanie ma przede wszystkim ustawa z 6 marca 2018 roku prawo przedsiębiorców. W rozdziale 5 umieszczono pewne instytucje prawne, które w swoim założeniu mają zmniejszyć dotkliwość kontroli dla przedsiębiorcy. W sektorze finansowym zastosowanie mają nie tylko przepisy prawa przedsiębiorców, ale także przepisy ustawy z 21 lipca 2006 roku o nadzorze nad rynkiem finansowym. Ustawa o nadzorze przewiduje szczególny rodzaj postępowania: postępowanie wyjaśniające, które od kontroli różni się przede wszystkim skutkiem, o czym w dalszej części niniejszego artykułu.

Zgodnie z ustawą o nadzorze nad rynkami finansowymi, w skład sektora finansowego wchodzą:

sektor bankowy,
rynki kapitałowe,
rynki ubezpieczeniowe
rynek emerytalny,
instytucje płatnicze i biura usług płatniczych,
instytucje pieniądza elektronicznego,
sektor kas spółdzielczych.

Przede wszystkim w myśl prawa przedsiębiorców, co do zasady kontrola powinna być zapowiedziana. Oznacza to, że przedsiębiorca powinien otrzymać zawiadomienie o planowanej kontroli. Od dnia otrzymania zawiadomienia, kontrola winna być rozpoczęta między 7 a 30 dniem. Na wniosek przedsiębiorcy kontrola może być jednak rozpoczęta wcześniej.

Nie ma co do zasady klasyfikacji powodów wszczęcia kontroli. Dotyczy to zarówno ustawy o nadzorze i ustawy prawo przedsiębiorców,. Przyjmuje się, że kontrola jest poprzedzona analizą prawdopodobieństwa naruszenia prawa. Nadmienić należy, że kontrola może być losowa, ale organ może także powziąć wątpliwości co do zgodności prowadzonej działalności z prawem na skutek donosu osoby trzeciej, lub informacji tzw. Sygnalisty

Zarówno w prawie przedsiębiorców, jak i w ustawie o nadzorze wskazano, że podmiot kontrolujący ma obowiązek okazać upoważnienie do przeprowadzenia kontroli, które określa przede wszystkim:

podstawę prawną,
oznaczenie organu prowadzącego kontrolę,
datę, miejsce wystawienia upoważnienia,
dane pracownika przeprowadzającego kontrolę,
miejsce przeprowadzenia postępowania,
przedmiot i zakres kontroli,
datę rozpoczęcia i przewidywany czas trwania,
pouczenie o prawach i obowiązkach podmiotu kontrolowanego.

Mając na uwadze powyższe, może nasuwać się pytanie: “jak przebiega kontrola i jakie prawa ma kontrolowany?”

Praktyczne aspekty kontroli i uprawnienia kontrolowanego

Zarówno kontrola w myśl prawa przedsiębiorców, jak i postępowanie wyjaśniające w myśl ustawy o nadzorze, nie może uniemożliwiać normalnego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Postępowanie wyjaśniające ma na celu wyjaśnienie, czy doszło do naruszenia przepisów prawa. Jest to jednak “faza wstępna”, zazwyczaj poprzedza wszczęcie kontroli sensu stricto.

Postępowanie wyjaśniające i kontrola nie są jednak pojęciami tożsamymi, występują między nimi pewne różnice. Przede wszystkim różnicą jest miejsce przeprowadzania kontroli i postępowania wyjaśniającego. Kontrola, co do zasady prowadzona jest w siedzibie lub oddziale przedsiębiorstwa. Postępowanie wyjaśniające w myśl ustawy o nadzorze prowadzone jest w siedzibie Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, a tylko w niektórych przypadkach jest ono prowadzone w siedzibie przedsiębiorstwa. Niemniej, zarówno kontrola, jak i postępowanie wyjaśniające odbywają się w godzinach funkcjonowania firmy kontrolowanej. Efektem kontroli zazwyczaj jest wydanie konkretnych zaleceń w protokole pokontrolnym, natomiast następstwem zakończenia postępowania wyjaśniającego jest wszczęcie postępowania administracyjnego lub złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Kontrola odbywa się w ściśle określonym w upoważnieniu zakresie, natomiast ustawa o nadzorze nie przewiduje konieczności wskazania konkretnego zakresu.

Ważne jest, że zarówno kontrola KNF, jak i postępowanie wyjaśniające mają określone terminy. Postępowanie wyjaśniające nie może trwać dłużej niż 12 miesięcy, natomiast czas trwania kontroli powinien być przede wszystkim określony w upoważnieniu.

Organ może (za pośrednictwem urzędnika przeprowadzającego kontrolę):

żądać oświadczeń i dodatkowych wyjaśnień od pracowników przedsiębiorstwa z sektora finansowego i innych osób, mających wiedzę w sprawie. Oświadczenia te są składane pod groźbą odpowiedzialności karnej
żądać wglądu do wszystkich ksiąg rachunkowych, a także do innych informacji, nawet objętych tajemnicą bankową,
swobodnie poruszać się po przedsiębiorstwie,
żądać wglądu do nośników informacji.

Co zatem może podmiot kontrolowany?

Podmiot kontrolowany może przede wszystkim składać sprzeciw co do poszczególnych czynności. Sprzeciw może zostać złożony m.in. wtedy, gdy środki stosowane przez urzędnika przeprowadzającego kontrolę są niewspółmierne w porównaniu do ich celu, lub gdy w sposób nieuzasadniony podejmowane czynności paraliżują pracę przedsiębiorstwa z sektora finansowego. Co do zasady także może być obecny przy podejmowanych czynnościach kontrolnych. W razie ewentualnej nieobecności – może upoważnić pracownika do obecności w danej czynności.

Przedsiębiorca może także podejmować działania po kontroli. Przede wszystkim może wnieść odwołanie, w przypadku gdy nie zgadza się z ustaleniami kontroli (w szczególności ze stwierdzonym naruszeniem), a także w przypadku wszczęcia postępowania administracyjnego w następstwie stwierdzenia naruszeń w postępowaniu wyjaśniającym, może brać czynny udział w postępowaniu administracyjnym na zasadach strony, które są określone w kodeksie postępowania administracyjnego.

Jakie podmiot kontrolowany ma obowiązki?

Podmiot kontrolowany przede wszystkim musi zapewnić warunki do sprawnego przeprowadzenia kontroli. Dotyczy to w szczególności obowiązku niezwłocznego przedłożenia na żądanie organu wszelkich żądanych dokumentów, ksiąg finansowych czy nośników informacji, a także udostępnienia miejsca dla inspektorów.

Wskazać należy, że organ może także żądać udzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie. Obowiązek ten dotyczy nie tylko przedsiębiorcy, ale także jego pracowników czy osoby współpracujące na podstawie umowy cywilnoprawnej. W praktyce natomiast przeprowadzający kontrolę przygotowują listę pytań do pracowników kontrolowanego przedsiębiorcy. Jednocześnie z listą pytań, kontroler może przekazać listę informacji, czy innego rodzaju “zadań” dla pracowników kontrolowanego podmiotu. Zadania te mogą zawierać zobowiązanie do przekazania informacji czy dokumentów, a także złożenia oświadczenia, co do stanu faktycznego. Kontrolujący zazwyczaj zadają pracownikom kontrolowanego podmiotu liczne pytania, które mogą obnażyć wszelkie zaniedbania przedsiębiorcy. Kontrolujący także mają prawo żądać wglądu do systemów i ksiąg przedsiębiorcy

Generalnie przedsiębiorca musi się stosować do poleceń podmiotu przeprowadzającego kontrolę, a gdy ze sposobem jej przeprowadzenia się nie zgadza – może zgłosić sprzeciw. Sprzeciw przedsiębiorca wnosi na piśmie do organu kontroli, którego czynności sprzeciw dotyczy. O wniesieniu sprzeciwu przedsiębiorca zawiadamia na piśmie kontrolującego.

Efekt kontroli

Zgodnie z prawem przedsiębiorców, ustalenia kontroli zamieszcza się w protokole kontroli. W przypadku kontroli podatkowej do protokołu możliwe jest wniesienie zastrzeżeń. Ponadto, organ może w protokole wydać określone zalecenia, po których wdrożeniu działalność przedsiębiorstwa będzie w pełni zgodna z prawem (przynajmniej w odniesieniu do zakresu działalności objętego kontrolą).

Co ciekawe, jeżeli kontrola przeprowadzana jest w trybie postępowania wyjaśniającego w myśl ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym, to po powzięciu określonych wniosków w postępowaniu, Komisja Nadzoru Finansowego może:

wszcząć postępowanie administracyjne, które może zakończyć się nałożeniem na podmiot administracyjnej kary pieniężnej
złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, co może skutkować wszczęciem postępowania karnego w stosunku do osób odpowiedzialnych za popełnienie czynu zabronionego.

Po przeprowadzeniu kontroli, jeżeli organ stwierdzi nieprawidłowości, może także nałożyć na przedsiębiorcę karę. Wysokość kary zazwyczaj określana jest w odrębnych przepisach i zależna od charakteru naruszenia. Jako przykład można podać karę za naruszenie obowiązków w zakresie sekurytyzacji, która może wynosić nawet 10% przychodów netto za ostatni rok obrotowy.

Od niekorzystnych dla przedsiębiorcy decyzji oczywiście można się odwołać. Odwołanie od decyzji, w której np. nałożona została na przedsiębiorcę kara lub cofnięte zezwolenie zazwyczaj odbywa się w trybie postępowania administracyjnego (lub postępowania przed sądami administracyjnymi). W tym zakresie warto kierować się pouczeniem zawartym w decyzji, jednak po uprzednim zweryfikowaniu podstawy prawnej jej wydania przez prawnika.

Przykłady decyzji po przeprowadzeniu kontroli

Jak wspomniano powyżej, postępowanie wyjaśniające i ewentualne kary po przeprowadzeniu kontroli zazwyczaj wynikają z niedopełnienia obowiązków nałożonych na podmioty z sektora finansowego przez przepisy szczególne. Kary zazwyczaj mają charakter administracyjnych kar pieniężnych. Jako przykład uprawnień KNF w przypadku stwierdzenia naruszeń w toku kontroli można przytoczyć ostatnie kary, które są opublikowane w biuletynie Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego.

13 maja 2021 roku w toku kontroli jednego z funduszy inwestycyjnych, stwierdzono liczne naruszenia ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Dotyczyło to w szczególności współpracy z podmiotami nie posiadającymi licencji maklerskich, działanie w sprzeczności z zasadami uczciwego obrotu i brak ustanowienia polityki przeciwdziałania konfliktom interesów. Za te i inne naruszenia ustawy o obrocie, nałożona została kara w wysokości 3.150.000 zł oraz ograniczono zakres koncesji na prowadzenie działalności maklerskiej.

Warto nadmienić, że kary nie dotyczą tylko dużych spółek czy funduszy. Innym przykładem przedsiębiorcy ukaranego po przeprowadzeniu kontroli jest przedsiębiorca prowadzący działalność w zakresie pośrednictwa kredytu hipotecznego. Za niezawarcie umowy ubezpieczenia OC został ukarany karą administracyjną w wysokości 2800 zł.

W 2020 roku natomiast nałożono 9 kar pieniężnych na biura usług płatniczych. Podstawą wymierzenia kar było zaniechanie polegające na nieprzekazaniu do KNF raportu zawierającego łącznej wartości i liczby transakcji za 2016 rok. Każde z biur zostało ukarane karą od 1000 do 1300 zł.

Podmioty z branży finansowej mają liczne obowiązki określone w przepisach szczególnych. Komisja Nadzoru Finansowego po przeprowadzeniu kontroli może nakładać kary pieniężne w różnej wysokości, zależnie od skali i rodzaju naruszenia. W przypadku niesłusznie wydanej decyzji, polecamy rozważenie odwołania. W tym celu zazwyczaj konieczne będzie przekazanie sprawy profesjonalnemu pełnomocnikowi.

Zespół Kancelarii Prawnej RPMS może Państwu udzielić nie tylko bieżących porad w toku kontroli, ale przede wszystkim sprawdzić, czy są podstawy do odwołania. Warto pamiętać, że kary nie tylko są nakładane na fundusze czy banki, ale także na mniejszych przedsiębiorców z branży finansowej.

Pytania i odpowiedzi

Czy kontrola przedsiębiorstwa w sektorze finansowym zawsze musi być zapowiedziana?

Zgodnie z przepisami prawa przedsiębiorców, kontrola powinna być zazwyczaj zapowiedziana, a przedsiębiorca powinien otrzymać zawiadomienie o planowanej kontroli. Istnieje jednak możliwość rozpoczęcia kontroli wcześniej na wniosek przedsiębiorcy.

Na jakiej podstawie odbywa się kontrola w sektorze finansowym?

Podstawą prawną kontroli w sektorze finansowym są przepisy ustawy z 21 lipca 2006 roku o nadzorze nad rynkiem finansowym. Dodatkowo, ogólne zasady kontroli są uregulowane w ustawie z 6 marca 2018 roku o prawie przedsiębiorców.

Jakie uprawnienia ma organ kontrolujący podczas przeprowadzania kontroli?

Organ kontrolujący ma prawo żądać oświadczeń, dodatkowych wyjaśnień, wglądu do ksiąg rachunkowych, poruszania się swobodnie po przedsiębiorstwie oraz żądania wglądu do nośników informacji.

Jakie prawa i obowiązki ma kontrolowany w sektorze finansowym?

Podmiot kontrolowany ma prawo składać sprzeciw wobec poszczególnych czynności kontroli, a także może być obecny przy podejmowanych czynnościach kontrolnych. Ponadto, może brać czynny udział w postępowaniu administracyjnym w przypadku wszczęcia takiego postępowania.Podmiot kontrolowany musi zapewnić warunki do sprawnego przeprowadzenia kontroli, dostarczyć żądane dokumenty i informacje, udostępnić miejsce dla inspektorów, oraz udzielić wyjaśnień w wyznaczonym terminie.

Może Ciebie również zainteresować:

Mała Instytucja Płatnicza w pigułce: