Oprogramowanie typu open source – aspekty prawne, o których należy wiedzieć

Oprogramowanie closed source to system, którego kod źródłowy jest zastrzeżony. Prawo do edycji, kopiowania i dystrybucji mają tylko jego pierwotni autorzy. Jest zwykle płatne, a koszt może różnić się od jego złożoności. Open source (otwarty kod źródłowy) został wprowadzony pod koniec lat 90. ubiegłego wieku. Wywodzi się z ruchu wolnego oprogramowania, które pozwala wszystkim jego użytkownikom na swobodne jego uruchomienie, edycję i rozprzestrzenianie. W najszerszym rozumieniu jest to idea nieograniczonego dostępu do kodu źródłowego oprogramowania. W jej myśl każdy ma dostęp do kodu programu i w zależności od zakresu licencji – w różnym stopniu może go modyfikować i rozpowszechniać.

Open source’owe biblioteki wykorzystywane są już w zasadzie wszędzie i praktycznie niemożliwe jest znalezienie programu, który nie posiada open source’owych elementów. Zgodnie z badaniem The Forrester Wave Software Composition Analysis Q1 2017 – nowoczesne aplikacje zawierają od 80% do 90% kodu open source. Wątek poruszamy w tekście: Jakich kwestii prawnych należy dopilnować przed wypuszczeniem aplikacji na rynek?

Programy komputerowe oraz wszelkiego rodzaju elektroniczne aplikacje podlegają ochronie na podstawie ustawy o prawie autorskim. (zobacz: „Czy programiście przysługują prawa autorskie do programu„) Oznacza to, że ich twórcy mają prawo do pełnej ochrony w przypadku nielegalnego korzystania z ich dzieł lub naruszenia ustalonych zasad i obowiązujących przepisów.

Licencja open source stanowi umowę, na mocy której udzielana jest ochrona, określając jednocześnie, w jaki sposób osoba lub grupa osób może korzystać z danego programu lub aplikacji komputerowej. Każda taka umowa powinna precyzyjnie wyznaczać zakres eksploatacji utworu, czyli sposób, w jaki osoby trzecie, nie będące twórcami, mogą go wykorzystać.

• Licencja MIT – najprostsza i najbardziej liberalna opcja, która pozwala na niczym nieograniczony użytek, modyfikację i dystrybucję. Jednym jej warunkiem jest obowiązek dołączenia kopii licencji i informacji o autorze oprogramowania.
• Licencja GNU GPL (GNU General Public License) – licencja wirusowa. Zezwala na dowolne kopiowanie, modyfikowanie i rozpowszechnianie pod warunkiem, że powstałe rozwiązania również będą objęte tę samą licencją. Ponadto plik lub paczka muszą zawierać informację o licencji i autorze kodu oraz udokumentowane wprowadzone zmiany w kodzie.
• Licencja Apache 2.0. – zezwala na używanie, modyfikowanie i redystrybucję programu w postaci źródłowej lub binarnej, bez obowiązku udostępniania kodu źródłowego. Oznacza to, że kod na tej licencji można włączyć do zamkniętych programów, pod warunkiem zgodności z warunkami tej licencji. Apache 2.0 nie udziela zezwolenia na używanie nazw i znaków handlowych licencjodawcy, z wyjątkiem użycia ich w informacji o pochodzeniu produktu. Najważniejszą różnicą, w porównaniu do typowych licencji akademickich, jest klauzula o patentach. Apache bowiem określa, że licencjobiorca otrzymuje od wszystkich autorów i współautorów licencję na użycie ich patentów mających zastosowanie w programie. Jeśli jednak licencjobiorca wytoczy komukolwiek proces o naruszenie patentów – licencja na używanie patentów autorów i współautorów zostanie mu cofnięta.  
• Eclipse Public License – pozwala na dystrybucję i modyfikację kodu (zarówno na użytek prywatny, jak i komercyjny), a także na udzielanie sublicencji pod warunkiem zawarcia odnośnika do kodu źródłowego, informacji o pierwotnych warunkach licencyjnych i prawach autorskich oraz dalszego udostępniania oprogramowania. 
• BSD License – pozwala na swobodne używanie, modyfikowanie i rozpowszechnianie oprogramowania. Jest permisywna, co oznacza, że nakłada minimalne ograniczenia na użytkowanie i dystrybucję oprogramowania. Jej głównym wymogiem, jest to, że wszelkie redystrybucje muszą zawierać kopię licencji oraz zrzeczenie się  odpowiedzialności. Wielu twórców używa jej, aby zastrzec, że ich praca jest dostępna dla szerokiego grona użytkowników przy jednoczesnym zachowaniu praw do oprogramowania. 
• Creative Commons License (CC) – Umożliwia twórcom elastycznie udostępnianie oprogramowania na zdefiniowanych warunkach. Creative Commons daje twórcy możliwość bardziej precyzyjnego określenia zasad korzystania, za pomocą elastycznego systemu oznaczeń. Mimo, że stosowana w kontekście oprogramowania – wykorzystuje  się ją głównie do zabezpieczenia treści kreatywnych tj. zdjęć, blogów, czy stron internetowych. 
• Mozilla Public License – została stworzona z myślą o projekcie Mozilla, w tym przeglądarki Firefox, ale jest używana również w innych projektach open source. Jej celem jest zachowanie równowagi między otwartością kodu źródłowego, a ochroną praw autorskich i patentowych. W przypadku dokonywania zmian i publicznego ich udostępniania w oprogramowaniu objętym MPL  – powinny być udostępnione na takich samych warunkach jak oryginalne oprogramowanie.

Z racji złożonej specyfiki oprogramowania open source – dochodzi do wielu naruszeń ze strony twórców. Dotyczy to m.in.: użycia chronionego kodu bez zgody, braku właściwego oznaczenia praw autorskich do programu, czy komercyjnego wykorzystania bez udostępnienia kodu źródłowego.

Naruszenia praw autorskich mogą być przedmiotem postępowania sądowego, co skutkuje zazwyczaj sankcjami finansowymi, zobowiązaniami do udostępnienia kodu źródłowego lub nawet zakazem korzystania z określonych technologii. Naruszenia zapisów licencji z kolei, mogą prowadzić do wypłaty kar umownych, czy też odszkodowań dla osób lub przedsiębiorstw, które poniosły szkody. Deweloperzy mogą być również zobowiązani do naprawienia szkód wyrządzonych naruszeniem licencji.

Jeżeli zamierzamy wykorzystywać oprogramowanie open source jako użytkownik nasza sytuacja jest klarowna – wykorzystujemy oprogramowanie zgodnie z jego przeznaczeniem i w zakresie w jakim licencje  pozwalają. Przykładem szeroko użytkowanego oprogramowania open source może być przeglądarka internetowa Mozilla Firefox czy system operacyjny Linux. 

Inaczej stanie się w przypadku, gdy produkt będzie służył do celów komercyjnych. Przed rozpoczęciem takiego projektu powinniśmy się zapoznać z treścią licencji rozwiązania open source, z którego zamierzamy skorzystać. Może się bowiem okazać, iż treść licencji de facto nie pozwala nam na komercjalizację naszego produktu. Nie jest to jednak zjawisko powszechne i większość rozwiązań open source opiera się na licencjach, które pozwalają na komercjalizację projektów, pod obwarowaniem jednak spełnienia konkretnych, choć zazwyczaj niezbyt skomplikowanych warunków. 

Zdarzyć się również może, iż przy korzystaniu z konkretnej technologii open source będziemy mieli do czynienia nie z jedną licencją a z kilkoma różnymi. Licencje takie są zazwyczaj kompatybilne, jednak warto zapoznać się dokładnie z każdą z nich, by spełnić wszystkie wymogi wymagane do ich komercyjnego użytku.

Wskazać należy, iż licencje typu FLOSS są pełnoprawnymi licencjami na oprogramowanie i coraz częściej zdarzają się przypadki skutecznego egzekwowania ich postanowień przed sądami. Oprogramowanie typu FLOSS jest z perspektywy prawa autorskiego takim samym oprogramowaniem jak każde inne i zakres dowolności przy konstruowaniu tego rodzaju licencji jest wytyczany przez obowiązujące przepisy.

Niedopełnienie obowiązku lub komercyjne wykorzystanie oprogramowania niezgodnie z obowiązującą licencją może skutkować dotkliwymi konsekwencjami wskazywanymi w treści licencji, wśród których najpopularniejsze to konieczność wypłaty odszkodowań zarówno twórcy oprogramowania open source, jak i klientowi, który nabył oprogramowanie stworzone przy wykorzystaniu rozwiązań open source.

Czy licencja open source może zostać wypowiedziana

Przy założeniu, że prawem właściwym będzie prawo polskie musimy wziąć pod uwagę z art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych („Prawo autorskie”), z którego wynika, iż o ile umowa nie stanowi inaczej, a licencji udzielono na czas nieoznaczony, twórca może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych, a w przypadku ich braku – na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego. Zgodnie zaś z art. 365¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny -zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu go przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów – niezwłocznie po wypowiedzeniu.

Pomijając kwestie prawa właściwego wskazać należy, iż licencja open source jest udzielana na czas nieoznaczony, a licencjodawca nie może jej wypowiedzieć, jednak licencja taka może wygasnąć. Przyczyną wygaśnięcia jest przede wszystkim naruszenie przez licencjobiorcę jakiegokolwiek postanowienia tej licencji.

Dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji, blockchain, czy computingu kwantowego otwiera nowe możliwości. Blockchain wykorzystuje się do przechowywania kodu źródłowego, zarządzania licencjami, a także do transparentnego rejestrowania zmian dokonywanych przez społeczność. Oferuje duże zabezpieczenia dzięki algorytmom kryptograficznym i rozproszonej naturze sieci.

Rządy wielu krajów zaczynają zauważać korzyści oprogramowania open source, co prowadzi do powstawania nowych projektów wspierających jego rozwój na poziomie państwowym. Coraz popularniejsze są platformy do zdalnego nauczania, czy gry edukacyjne, które stanowią obszar prac społeczności open source.