Regulacje prawne dotyczące fanartu – czy jest on legalny?

Czym są prawa autorskie?

Prawa autorskie mają na celu chronić każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia oraz jego sposobu wyrażenia. Pod tą definicją kryje się pojęcie utworu. Warto mieć na uwadze, że prawa autorskie przysługują twórcy z mocy samej ustawy, nie jest więc konieczne dopełnienie formalności, takich jak np. zarejestrowanie utworu we właściwym urzędzie patentowym.

Zgodnie z art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych „Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną”. W związku z powyższym należy mieć na uwadze, że ochrona ta przysługuje również utworom, które nie zostały jeszcze skończone. Za przykład może tutaj posłużyć jedno z dzieł Gustava Klimta „Portret Marii Munch”. Choć dzieło było niedokończone, zostało sprzedane za niemałą kwotę i dzisiaj jest jednym z najsłynniejszych obrazów Gustava Klimta.

Ochrona utworu na gruncie praw autorskich

Prawa autorskie dzielimy na prawa autorskie osobiste i majątkowe. Katalog autorskich praw osobistych nie jest zamknięty, ustawodawca wyszczególnił kilka praw takich jak:

• prawo do autorstwa utworu,
• prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
• prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Należy mieć na uwadze, że autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a więc nie można się ich zrzec lub zbyć na rzecz osoby trzeciej.

Prawa autorskie majątkowe obejmują natomiast wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Czy fanart jest utworem?

Pod pojęciem fanartu rozumie się twórczość artystyczną, opartą na dziełach innych autorów, tak więc przy tworzeniu fanartu nawiązuje się do czyjejś twórczości.

Fanart w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest utworem zależnym. Utworami zależnymi mogą być opracowania, adaptacje, a także utwory modyfikowane, czy streszczenia. W doktrynie przyjmuje się, że utwór zależny przejmuje elementy posiadające indywidualny i twórczy charakter z cudzego dzieła w stopniu pozwalającym je rozpoznać w utworze zależnym.

Warto nadmienić, że nie każde opracowanie czy wprowadzenie zmian w utworze będzie stanowiło nowy przedmiot praw autorskich. Jest to zależne od charakteru wspomnianych zmian, gdyż jeśli będą one posiadać indywidualny i twórczy charakter, można mówić o opracowaniu/adaptacji/etc. mającej status utworu.

Pojawiają się także próby uznania fanartu, jako utworu inspirowanego. Jednak w przeciwieństwie do utworu zależnego w utworze inspirowanym nie przyjmuje się elementów chronionych na gruncie prawa autorskiego.

Legalność na gruncie ustawy o prawie autorskich i prawach pokrewnych

Zgodnie z art. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zarówno rozporządzenie, jak i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utwory pierwotnego, chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły.

Warto nadmienić, że udzielenie zezwolenia następuje przez zawarcie umowy pomiędzy twórcą utworu pierwotnego a twórcą dzieła zależnego. Umowa ta ma charakter umowy licencyjnej o charakterze odpłatnym. Wynika to głównie z art. 2 ust. 3 ustawy o prawie autorskich i prawach pokrewnych, gdzie ustawodawca przewidział możliwość cofnięcia zezwolenia, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. W tym wypadku wynagrodzenie wypłacone twórcy nie podlega zwrotowi.

Pod pojęciem rozporządzania i korzystania rozumie się m.in. udostępnianie, sprzedaż, użytkowanie, udzielenie licencji. Niedopełnienie obowiązku uzyskania zgody może skutkować bezprawnością korzystania i groźbą roszczeń z tytułu naruszenia.

Istnieje jednak możliwość nieodpłatnego korzystania z rozpowszechnionego utworu. Mowa tutaj o instytucji dozwolonego użytku osobistego. Dozwolony użytek osobisty pozwala osobom fizycznym na korzystanie na własne potrzeby z rozpowszechnionego już chronionego utworu. Rozciąga się on także na osoby pozostające z nami w relacjach rodzinnych i towarzyskich.

Prawnoautorska ochrona postaci fikcyjnych

W kontekście fanartu należy również rozpatrzyć problematykę ochrony postaci fikcyjnych. Postać fikcyjna może być chroniona na gruncie prawa autorskiego w dwojaki sposób.

• Postać fikcyjna jest integralną częścią danego dzieła i jest chroniona razem z całym utworem.
• Postać fikcyjna jest niezależna od utworu. Aby skorzystać z tego sposobu ochrony, postać fikcyjna musi zaistnieć samodzielnie w świadomości odbiorców, musi posiadać pewne niezmienne cechy, musi być oryginalna i rozpoznawalna (np. Myszka Miki, Batman, Kapitan Ameryka, Harry Potter).

Fanart wykorzystujący wizerunek postaci fikcyjnej jest również utworem zależnym, jeśli spełnia wspomniane wyżej przesłanki.

Oprócz ochrony na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i wskazanych w nich sposobów dochodzenia roszczeń, warto wspomnieć, że ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji również przewiduje możliwość zwalczania naruszeń związanych ze znakiem towarowym. Zgodnie z art. 5 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji “Czynem nieuczciwej konkurencji jest takie oznaczenie przedsiębiorstwa, które może wprowadzić klientów w błąd co do jego tożsamości, przez używanie firmy, nazwy, godła, skrótu literowego lub innego charakterystycznego symbolu wcześniej używanego, zgodnie z prawem, do oznaczenia innego przedsiębiorstwa”.

Biorąc pod uwagę powyższe, samowolne i nieodpowiednie wykorzystanie znaku towarowego, może zostać potraktowane jako wprowadzające w błąd co do tożsamości przedsiębiorstwa czy też jako wprowadzająca w błąd reklama.