Prawo do projektu graficznego w rozumieniu prawa autorskiego

Każda grafika tworzona przez agencje marketingowe, interaktywne lub po prostu wykwalifikowanych artystów stanowi utwór w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Pojęcie utworu zostało zdefiniowane w ustawie bardzo szeroko. W ten sposób określa się:

• każdy przejaw działalności twórczej – oryginalny, wyróżniający się,

• o indywidualnym charakterze – w orzecznictwie definiowane m.in. jako swoboda twórcy w wyborze i uporządkowaniu składników utworu,

• ustalony w jakiejkolwiek postaci – dzieło, które opuściło sferę intelektualną twórcy,

• niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia – ochrona jest ujednolicona dla wszystkich utworów.

Do stwierdzenia, że mamy postać z utworem nie ma znaczenia fakt, czy został on ukończony, ilu osobom został ukazany, a nawet, czy ma postać trwałą. Wystarczy, że koncepcja artystyczna opuści sferę wyobraźni twórcy i zostanie zaprezentowana przynajmniej jednej osobie trzeciej, choćby za chwilę miała ulec usunięciu. Utwór musi być dziełem człowieka. Nie można tego waloru przypisać np. efektom zjawisk atmosferycznych.

Zgodnie z art. 1 ust. 4 ustawy ochrona formalna ma charakter obiektywny i nie jest w żaden sposób uzależniona od spełnienia dodatkowych przesłanek.

Ustawa podaje jedynie przykładowy katalog przejawów twórczości artystycznej, które należy uznać za utwór. W świetle powyższych uwag nie ulega jednak wątpliwości, że będzie nim także zaprojektowana grafika, a nawet jej wstępny szkic.

Rodzaje praw do utworu

Wyróżnia się zasadniczo dwa rodzaje praw do utworu – majątkowe oraz osobiste.

Autorskie prawa majątkowe przejawiają się w możliwości dysponowania utworem na określonych polach eksploatacji. Są to poszczególne rodzaje korzystania z utworu (np. jego zwielokrotnianie lub odtwarzanie w dany sposób). Jeżeli przepisy nie stanowią inaczej, z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych twórcy należy się wynagrodzenie.

Przenosząc prawa autorskie majątkowe na inną osobę należy dokładnie określić, na jakich polach eksploatacji nastąpiło to przeniesienie. Nie jest jednak możliwe ich zbiorcze ujęcie, ani wprowadzenie domniemania, że przeniesienie obejmuje wszystkie możliwe pola eksploatacji, w tym nieznane w chwili podpisywania umowy.

Z kolei autorskie prawa osobiste chronią więź artysty z utworem. Przysługują zawsze twórcy (lub współtwórcy). Są niezbywalne, nieograniczone w czasie i nie można się ich zrzec na rzecz osoby trzeciej. Obejmują przede wszystkim prawo do:

• autorstwa utworu,

• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo,

• nienaruszalności treści i formy utworu oraz prawo do jego rzetelnego wykorzystania,

• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,

• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Można wyróżnić także prawa zależne, czyli wszelkiego rodzaju przeróbki i adaptacje utworu pierwotnego.

Prawa osobiste teoretycznie są nienaruszalne, ale w wielu przypadkach można spotkać się z ich umownym ograniczeniem, np. poprzez zakaz umieszczania prac w portfolio artysty.

Komu przysługuje prawo do projektu graficznego?

To, komu przysługuje prawo do stworzonej grafiki, zależy przede wszystkim od podstawy zatrudnienia specjalisty. Można wyróżnić dwa rozwiązania stosowane przez ustawodawcę:

• umowę o pracę,

• umowę cywilnoprawną lub B2B.

W pierwszym przypadku, jeżeli strony nie umówiły się inaczej lub co innego nie wynika z przepisów, zastosowanie znajdzie art. 12 ustawy prawo autorskie. Zgodnie z tym przepisem „(…)pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu prawa autorskie majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron (…)”.

W praktyce oznacza to, że strony stosunku pracy nie muszą zawierać dodatkowych umów, wskazywać pól eksploatacji, ani dodatkowego wynagrodzenia, aby pracodawca mógł korzystać z owoców pracy grafika.

Nieco inaczej wygląda kwestia umów cywilnoprawnych oraz kontraktów B2B. W tym przypadku autorskie prawa majątkowe do utworu, które nie zostały przeniesione na podstawie odrębnej umowy, cały czas należą do twórcy i nikt inny nie może się nimi posługiwać. Dlatego pracując z freelancerem, agencja kreatywna powinna zawrzeć odrębną umowę o przeniesienie praw autorskich, w której określi:

• utwór będący przedmiotem ustaleń,

• pola eksploatacji,

• wynagrodzenie (za każde pole eksploatacji z osobna lub za wszystkie zbiorczo),

• zezwolenie na dokonywanie zmian w utworze,

• czas obowiązywania umowy,

• moment przejścia praw majątkowych.

Zgodnie z art. 53 ustawy prawo autorskie, umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Skonstruowanie skutecznej umowy, która należycie chroni interesy twórcy lub zamawiającego wymaga znajomości przepisów prawa oraz specyfiki branży kreatywnej. Warto w tym celu skorzystać z pomocy kancelarii specjalizującej się w prawie autorskim.

Co z opracowaniem cudzego utworu i opartą na nim inspiracją?

Ogromna większość projektów graficznych powstaje na bazie już istniejących utworów. Wynika to z (często nieświadomego) wzorowania się na pracach innych twórców, które już zyskały uznanie, a także faktu, że w dobie powszechnej cyfryzacji każdy z nas może obejrzeć prace artystów z całego świata.

Przepisy prawa autorskiego posługują się dwoma pojęciami na określenie podobnych dzieł twórców:

• opracowanie (utwór zależny),

• utwór inspirowany.

W przypadku opracowania twórczy wkład artysty jest niewielki. Grafik wykorzystuje więc już istniejące utwory i obudowuje je swoją twórczością, ale w stopniu niewystarczającym do uznania ich odrębności jako samodzielnych utworów. Stworzenie utworu zależnego nie wymaga wprawdzie zgody twórcy utworu pierwotnego, ale jego dalsza dystrybucja już tak.

Inspiracja jest całkowicie samodzielnym utworem, który powstaje wskutek oddziaływania na twórcę utworu pierwotnego. Tutaj również pojawia się utwór pierwotny, ale stanowi on tylko „luźny wzorzec” do dalszej kreatywności. Twórca może w pełni rozporządzać inspiracją, która korzysta ze wszystkich cech utworu samoistnego.

Dokonanie rozróżnienia między opracowaniem a inspiracją nie zawsze będzie proste, tym bardziej że ocenie podlegają wyłącznie twórcze elementy utworu, ale już nie style właściwe dla danej koncepcji. W razie sporu niezbędna może okazać się pomoc specjalisty z zakresu prawa IP.