Dyrektywa w sprawie praw autorskich na jednolitym rynku cyfrowym - O co chodzi?

Rozwój Internetu dramatycznie zmienił sposób, w jaki korzystamy z kultury. Razem z tą zmianą, pojawiły się też zupełnie nowe modele biznesowe, które stanowiły odpowiedź na potrzeby konsumentów i aktualne trendy rynkowe. Tymczasem istniejące przepisy w znakomitej większości przypadków nie nadążały za nowymi realiami, szczególnie w kontekścietreściobjętych prawem autorskim. Autorzy, twórcy jak i wydawcy, którzy chcieli czerpać wynagrodzenie za rozpowszechnianie swoich utworów w Internecie, często mieli spore trudności z wyegzekwowaniem swoich praw.

Dlatego już w 2015 roku Komisja Europejska przyjęła strategię Jednolitego Rynku Cyfrowego, w której stwierdzono, że należyzmniejszyć różnice między krajowymi systemami prawa autorskiego oraz umożliwić użytkownikom w całej UE szerszy dostęp do utworów.Uznano bowiem, że interwencja na poziomie UE jest konieczna, ponieważ działanie wyłącznie na poziomie państw członkowskich mogłoby doprowadzić do rozdrobnienia rynku wewnętrznego.

W związku z tym dyrektywa w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym została przyjęta przez państwa członkowskie Unii Europejskiej już w 2019 roku. Dyrektywę wsparło 19 krajów, m.in. Niemcy i Francja. Natomiast Polska oraz Finlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia i Szwecja opowiedziały się przeciw. Belgia, Estonia i Słowenia wstrzymały się od głosu.

Co ma zmienić dyrektywa w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym?

Deklarowanym celem Dyrektywy w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym jest taka zmiana przepisów w zakresie praw autorskich żeby dostosować je do obecnego poziomu rozwoju technologicznego mediów, zwłaszcza w internecie w szczególności tych należących do wielkich korporacji jak Facebook, Twitter czy Amazon. Wiele z nich bowiem bezprawnie wykorzystywało treści objęte prawem autorskim i tak np. Google w swojej aplikacji Google News oferował klientom generowane automatycznie skróty wiadomości, które skutecznie zniechęcały do przeczytania całości artykułu sprawiając, że odnotowywał on mniej wejść, a przez to autor otrzymywał mniejsze wynagrodzenie. Przypadki podobnych działań można mnożyć.

Sama w sobie dyrektywa w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym wywołała wiele kontrowersji. Oprócz wielu pomniejszych zmian najwięcej uwagi poświęca się dwóm przepisom: art. 15 (dawnemu 11), który zapewnił wydawcom prawa pokrewne od praw autorskich w zakresie cyfrowego korzystania z ich publikacji prasowych oraz art. 17 (dawny 13), który dotyczy platform, które udostępniają w celach zarobkowych dużą liczbę utworów chronionych prawem autorskim (co wykluczyło na przykład Wikipedię, GitHub, Allegro i wiele innych rodzajów platform, a które obawiały się, że przepisy utrudnią im funkcjonowanie).

W oparciu o art. 15 wydawcy prasowi uzyskają możliwość zawierania umów licencyjnych z agregatorami wiadomości, które korzystają z ich artykułów, a te ostatnie zostaną do tego przymuszone. Jednak dalej będą mogły wyświetlać fragmenty artykułów bez uzyskania zgody wydawców przy czym będą one musiały byćbardzo krótkie. Jako wyjątki przewidziano następujące sytuacje:

• prywatne i niekomercyjne korzystanie z publikacji prasowych przez użytkowników indywidualnych (art. 15 ust. 1),

• czynności linkowania (art. 15 ust. 1),

• zamieszczanie pojedynczych słów lubbardzo krótkichfragmentów publikacji prasowej (art. 15 ust. 1),

• zwykłe relacjonowanie faktów w publikacjach prasowych (motyw 57).

Widać zatem, że dyrektywie zależało bardziej na ochronie artykułów zawierających opinię autora lub jego przemyślenia na jakiś temat, a nie na przykład na artykułach relacjonujących co dzieje się na świecie. Nie jest jednak jasne w jaki sposób uregulowane będą artykuły mieszane, to jest takie, które co do zasady skupiają się na relacjonowaniu wydarzeń, ale zawierają też do pewnego stopnia komentarz relacjonującego.

Innym zarzutem co do dyrektywy w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym jest argument, że art. 11, który przewiduje wprowadzenie praw pokrewnych, nie reguluje wysokości przyszłych opłat licencyjnych, w szczególności ich maksymalnego poziomu w związku z czym wskazuje się, że mogą się one okazać zabójcze dla wielu serwisów, a w konsekwencji zostaną przerzucone na kieszenie zwykłych internautów, powodując zwiększenie się roli sektora subskrypcji i ogólnego utrudnienia dostępu do wiadomości. Jednakże już sama Dyrektywa przewidziała taką okoliczność wskazując w swoich postanowieniach, że kwestia wysokości wynagrodzeń ma być uregulowana w poszczególnych państwach członkowskich, a zobowiązani mają mieć możliwość zaskarżenia tabel wynagrodzeń do sądu. Stawki zostaną zatem ustalone podczas negocjacji i obciążą serwisy, a nie ich użytkowników. Co więcej reprezentanci serwisów będą mogli przystąpić do takiego postępowania przed Komisją Praw Autorskich i przedstawić swoje racje tym samym przynajmniej w założeniu mieć realny wpływ na kształt tabel.

Natomiast w związku z artykułem 17 dostawcy usług udostępniania treści online (czyli na przykład wszelkie portale informacyjne jak np. Onet, Gazeta.pl czy TVN24) są zobowiązani od teraz za każdym razem i z każdym podmiotem praw autorskich stosowneumowy licencyjne. W tym celu dyrektywa dość kontrowersyjnie nakłada na nich obowiązek podjęcia odpowiednich środków, aby zapewnić funkcjonowanie zawartych umów i zapobiec publikowaniu w serwisach treści nielegalnych. Będą bowiem od teraz ponosić odpowiedzialność prawną jako dostawcy, jeżeli udostępnią treści publikowane przez użytkowników, za które nie zapłacili twórcom, chyba że oczywiście uda im się wykazać, że dołożyli wszelkich starań, aby uzyskać zezwolenie lub usunąć nielegalnie opublikowany utwór, a także że działali niezwłocznie po otrzymaniu zgłoszenia.

Problem powyższego rozwiązania polega na tym, że aby móc to realnie wykonywać 99% wszystkich portali tego typu zmuszone zostanie do zaimplementowania technologii rozpoznawania treści czyli specjalne algorytmy, które będą filtrować treść w oparciu o zapisane kryteria. To właśnie ten fragment budził obawy dotyczące cenzury. Wynika to z faktu, że algorytmy filtrujące nie są niezawodne i może się zdarzyć, że zablokują materiał, który został opublikowany legalnie lub, że w ten sposób będzie można manipulować tym jakie informacje ostatecznie trafią do odbiorców a jakie będą wyciszane. Ogólnie zarzuca się, że Dyrektywa nie przewiduje przymusu transparentności takich algorytmów i choć artykuł 17 przewiduje kilka wyjątków, m.in.:

• Łagodniejsze przepisy dotyczące odpowiedzialności dla startupów, czyli nowych dostawców, których usługi są dostępne w UE krócej niż 3 lata, których roczny obrót nie przekracza 10 mln euro, a liczba odwiedzin nie przekracza średnio 5 mln miesięcznie.

• Użytkownicy mogą udostępniać treści online w celach cytowania, krytyki, recenzji, karykatury, parodii i pastiszu.

To nawet mimo powyższych gwarancji nie milkną głosy sprzeciwu wobec próby ograniczenia wolności w internecie.

Innym celem dyrektywy w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym jest poprawa praktyk licencyjnych i zapewnienie szerszego dostępu do treści. W wykonaniu tego celu skupia się ona w tym zakresie na kilku obszarach, m.in.:

• Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzenia prawnych mechanizmów ułatwiających zawieranie umów licencyjnych dotyczących utworów niedostępnych w obrocie handlowym między organizacjami zbiorowego zarządzania a instytucjami dziedzictwa kulturowego.

• Zapisy dyrektywy zapewniają również transgraniczny skutek zawartych umów licencyjnych, a także zobowiązują państwa członkowskie do ustanowienia dialogu zainteresowanych stron.

• Kolejne zapisy dotyczą udzielania licencji zbiorowych z rozszerzonym skutkiem oraz utworów i sztuk wizualnych znajdujących się w domenie publicznej.

W dyrektywie nie zabrakło także pewnych wyjątków i ograniczeń, które w założeniu mają służyć osiągnięciu celów polityki publicznej, takich jak badania naukowe czy edukacja. W celu uzyskania w tym zakresie równowagi KE wskazała główne obszary interwencji:

• Cyfrowa i transgraniczna edukacja – wyjątek obejmuje korzystanie z części lub fragmentów utworów, żeby wspierać lub uzupełniać nauczanie.

• Badania naukowe (eksploracja tekstów i danych) – chodzi tu o umożliwienie automatycznej analizy informacji w formie cyfrowej, która pozwala badaczom pozyskać nową wiedzę czy odkryć nowe tendencje.

• Zachowanie dziedzictwa kulturowego – wyjątek ten ma za zadanie umożliwić instytucjom zwielokrotnianie utworów i innych przedmiotów objętychochroną, w celu zachowania zbiorów dla przyszłych pokoleń.

Jednakże głównym celem dyrektywy w sprawie praw autorskich na rynku cyfrowym zgodnie ze stanowiskiem Komisji Europejskiej jest zobowiązanie wielkich platform internetowych i agregatorów wiadomości do płacenia twórcom należnego wynagrodzenia.