Konsekwencje stwierdzenia nieważności umowy o kredyt frankowy – z jakimi roszczeniami może się spotkać kredytobiorca?

Skutkiem uznania umowy za nieważną jest traktowanie jej tak, jakby nigdy nie została zawarta. Innymi słowy: stwierdzając nieważność, sąd potwierdza, że ze względu na istotne wady, umowa nie funkcjonuje pomiędzy stronami od samego początku. Umowy frankowe uznawane są za nieważne ze względu na wykorzystanie w nich niedozwolonych klauzul umownych. Podstawowym skutkiem stwierdzenia nieważności jest to, że konieczne jest wzajemny zwrot udzielonych świadczeń między bankiem a kredytobiorcą w taki sposób, by wrócić do stanu sprzed wypłaty kredytu. 

Skutki unieważnienia 

W czasie, gdy unieważniona umowa była realizowana przez strony, przekazywały one sobie nawzajem określone świadczenia: w przypadku kredytu, były to wzajemnie przekazywane środki pieniężne. Kredytobiorca musi zatem oddać bankowi wartość otrzymanego od niego kapitału. Bank z kolei: odsetki, prowizje, koszty okołokredytowe oraz otrzymane raty. Często jest to sytuacja korzystna dla kredytobiorcy: suma spłaconych przez niego rat i innych kosztów może w istocie przewyższać wartość przekazanego mu kapitału. Może więc dodatkowo zyskać finansowo. 

Potencjalnie kredytobiorca ma także prawne narzędzia umożliwiające mu niespłacanie od razu całej wartości kredytu. Artykuł 320 Kodeksu Postępowania Cywilnego umożliwia rozłożenie zwrotu kapitału na raty – dotyczy to jednak tylko szczególnie uzasadnionych wypadków. Może jednak pomóc kredytobiorcy, który nie ma środków na natychmiastowy zwrot całej kwoty. 

Unieważnienie umowy kredytu frankowego ma także znaczenie dla ustanowionych w związku z kredytem zabezpieczeń: tj. hipoteki, zastawów czy ubezpieczenia niskiego wkładu własnego. Podobnie jak świadczenie główne, z którym są związane, uznaje się je za niebyłe. Po uzyskaniu unieważnienia, frankowicz może zatem wystąpić do sądu wieczystoksięgowego z wnioskiem o wykreślenie hipoteki na swojej nieruchomości.

Kolejny skutek związany jest z Biurem Informacji Kredytowej: skoro kredyt i dług nie istnieją, kredytobiorca powinien zostać wykreślony z BIK. 

Zwrot świadczeń – teoria salda i teoria dwóch kondykcji 

Co zrozumiałe, banki starają się zabezpieczać w miarę możliwości swoje interesy. Już na etapie wzajemnego zwrotu świadczeń wystąpić może zatem problem tego, na jakiej zasadzie powinna się to odbyć. Potencjalnie, do wzajemnego zwrotu świadczeń między bankiem a kredytobiorcą zastosowanie może znaleźć jedna z dwóch teorii: tzw. teoria salda i teoria dwóch kondykcji.

Teoria salda może być w niektórych przypadkach korzystna dla banków. Zgodnie z nią wzajemne świadczenie ujmuje się per saldo i środki powinna zwrócić strona uzyskująca więcej korzyści. Zatem w sytuacji, gdy kredyt nie został spłacony w całości, może się okazać, że to kredytobiorca będzie zobowiązany do zapłaty pozostałej części kapitału. Jeśli jego wpłaty były mniejsze, niż udzielony kredyt, oznaczałoby to, że sąd nie przyzna mu żadnych pieniędzy – frankowicz nadal pozostaje dłużnikiem banku.

Przykład

Wartość kapitału w związku z udzielonym kredytem wynosiła 500 000 zł. Kredytobiorca zwrócił w ratach 400 000 zł. Zgodnie z teorią salda, kredytobiorca jest winny bankowi 100 000 zł, gdyż następuje automatyczne potrącenie świadczeń.

Na szczęście dla frankowiczów, sądy zdecydowanie częściej akceptują teorię dwóch kondykcji, która jest korzystniejsza dla kredytobiorców. Nie dochodzi w niej do automatycznej kompensaty wzajemnych świadczeń. Teoria ta opiera się na założeniu, że w sytuacji, kiedy na skutek nieważności umowy obie strony należy uznać za bezpodstawnie wzbogacone, każdej z nich przysługuje odrębne roszczenie, którego można dochodzić niezależnie od roszczenia drugiej strony. Takie roszczenie może zostać potrącone, jak również dochodzone w drodze powództwa wzajemnego. Zatem, kredytobiorca może domagać się zwrotu nienależnych świadczeń ze strony banku. Za zastosowaniem tej teorii opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 16 lutego 2021 r. (sygn. akt III CZP 11/20). Stanowisko zwarte w tej uchwale jest zazwyczaj akceptowane przez polskie sądy. 

Przykład

Wartość kapitału w związku z udzielonym kredytem wynosiła 500 000 zł. Kredytobiorca zwrócił w ratach 400 000 zł. Zgodnie z teorią dwóch kondykcji, kredytobiorca ma roszczenie o zwrot 400 000 zł, zaś bank osobne roszczenie o zwrot 500 000 zł. Strony mogą złożyć jednak osobne oświadczenie woli o potrąceniu wzajemnych należności.