Przewłaszczenie na zabezpieczenie

Pactum fiduciae

Instytucja, jaką jest przewłaszczenie na zabezpieczenie, ma swoje źródła jeszcze w prawie rzymskim. Wówczas znana była pod nazwą fiducja (inaczej powiernictwo) a jej zasadniczą cechą było przeniesienie przez powiernika własności określonego przedmiotu na fiducjariusza, w celu zabezpieczenia wierzytelności. Fiducjariusz zaś zobowiązywał się do zwrotu rzeczy jeżeli dłużnik spełnił świadczenie.

Obecnie jedną z czynności jakie można dokonać w celu zabezpieczenia wierzytelności jest przewłaszczenie na zabezpieczenie. Nie jest to instytucja szczegółowo uregulowana w polskim prawie cywilnym. Początkowo normowana była tylko w ramach przepisów prawa bankowego oraz upadłościowego i tylko w zakresie przedmiotu przewłaszczenia po bezwarunkowym przeniesieniu własności nieruchomości czy przeniesienie własności rzeczy. Sposób funkcjonowania instytucji, w tym jej forma i cechy szczególne, zostały wykształcone w praktyce – przez doktrynę i orzecznictwo co do własność nieruchomości. Na co dzień nie jest to instytucja stosowana często. Możemy się z nią spotkać w głównej mierze w przypadku zawierania umów pożyczki.

Co można przewłaszczyć na zabezpieczenie?

Ustawodawca w sposób wyjątkowo ogólnikowy podszedł do kwestii regulowania przewłaszczenia na zabezpieczenie. Można pokusić się o stwierdzenie, że dopuścił występowanie w polskim porządku prawnym instytucji przewłaszczenia na zabezpieczenie, ale do decyzji stron pozostawił treść tego stosunku prawnego.

Zasadniczo przyjmuje się, że przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie może być własność rzeczy. Najczęściej będą to więc przedmioty przedstawiające jakąś wartość materialną, na przykład samochody, biżuteria lub nieruchomości. Zasada działania jest prosta: dłużnik i wierzyciel zawierają umowę w wyniku której dłużnik zobowiązany jest do określonego świadczenia wobec wierzyciela. Wierzyciel chcąc chronić swoje interesy, przejmuje od dłużnika własność jednego z jego składników majątku. W przypadku, gdy dłużnik wywiąże się z umowy, wierzyciel zobowiązuje się do przeniesienia własności tej rzeczy z powrotem na dłużnika (lub też umowa zostaje zawarta pod warunkiem rozwiązującym, jakim jest spełnienie świadczenia). Natomiast w sytuacji, gdy dłużnik nie spłaci długu, wierzyciel ma prawo zaspokoić swoje roszczenie z przedmiotu przewłaszczonego na zabezpieczenie.

Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie

Sposobem na dokonanie przewłaszczenia na zabezpieczenie jest zawarcie umowy między dłużnikiem oraz wierzycielem. Jest to umowa z katalogu umów nienazwanych, gdyż – jak zostało wskazane powyżej – nie jest kompleksowo regulowana przez przepisy prawa. Tym samym strony mogą kształtować umowę zgodnie z zasadą swobody umów, wedle swojego życzenia, mają jednak na uwadze zasady współżycia społecznego oraz pozostałe przepisy prawa.

Skąd możemy się zatem dowiedzieć jakie warunki formalne powinna spełniać umowa przewłaszczenia? Najlepiej zagłębić się w orzecznictwo. Sądy wielokrotnie zwracały uwagę (m.in. SA w Szczecinie sygn. I ACa 134/14 z dnia 14 maja 2014 roku oraz Sąd Najwyższy w sprawie o sygn. III CKN 1225/98 z dnia 19 lipca 2001 roku) na konieczność zawarcia w umowie przynajmniej następujących elementów:

– celu przewłaszczenia,

– zastrzeżenia o zwrocie przedmiotu przewłaszczenia w przypadku zaspokojenia roszczenia przez dłużnika.

Pozostałe postanowienia umowy przewłaszczenia strony mogą regulować co do zasady dowolnie. Są uprawnione na przykład do wskazania, iż pomimo przeniesienia własności rzeczy na wierzyciela, dłużnik nie będzie tracił faktycznego władztwa nad rzeczą, w oparciu o art. 349 Kodeksu cywilnego: przeniesienie posiadania samoistnego może nastąpić także w ten sposób, że dotychczasowy posiadacz samoistny zachowa rzecz w swoim władaniu jako posiadacz zależny albo jako dzierżyciel na podstawie stosunku prawnego, który strony jednocześnie ustalą.

Do przeniesienia własności rzeczy co do zasady dochodzi już w momencie zawarcia umowy, zgodnie z art. 155 ust. 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. Oznacza to, iż własność przedmiotu oddanego w przewłaszczenie na zabezpieczenie stanie się własnością wierzyciela już w momencie zawarcia umowy, a nie dopiero w sytuacji gdy dłużnik nie spełni swojego świadczenia.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości

Ustawodawca – mimo tego, iż pierwotnie wokół tematu narosło mnóstwo kontrowersji i sporów – dopuścił ostatecznie możliwość przewłaszczenia na zabezpieczenie także nieruchomości. U podstaw wspomnianych już sporów w doktrynie stał bowiem art. 157 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym przenoszenie własności nieruchomości nie może nastąpić pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu.

W przypadku przewłaszczenia nieruchomości należy zauważyć, iż powodem dla którego strony zawierają umowę jest chęć zagwarantowania wierzycielowi możliwości zaspokojenia się z tej nieruchomości w przypadku niespełnienia przez dłużnika należności tj. chęć zabezpieczenia zobowiązania. W tym konkretnym przypadku cel umowy jest niezwykle istotny. Powoduje bowiem, ze umowa nabiera charakteru akcesoryjnego do umowy głównej (z której wynika dług). Wówczas konstrukt takiej umowy polega na przeniesieniu przez dłużnika prawa własności nieruchomości na rzecz wierzyciela z równoczesnym zobowiązaniem wierzyciela do przeniesienia własności na rzecz dłużnika, gdy ten spełni świadczenie. Postanowienie dotyczące zobowiązania wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości w przypadku spełnienia świadczenia albo wygaśnięcia zabezpieczanej wierzytelności z innej przyczyny będzie de facto decydował o jej dopuszczalności. To to konkretne postanowienie stanowi bowiem o tym, że umowa ze swej natury będzie umową przewłaszczenia dokonaną na zabezpieczenie i jako taka może być zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Co jest jednak ciekawe i warte zaznaczenia – w 2020 roku ustawodawca pokusił się o dodanie do Kodeksu cywilnego art. 3871 . Przepis ten stanowi, że nieważna jest umowa, w której osoba fizyczna zobowiązuje się do przeniesienia własności nieruchomości służącej zaspokojeniu jej potrzeb mieszkaniowych w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z tej lub innej umowy niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą, lub zawodową tej osoby, w przypadku gdy:

1) wartość nieruchomości jest wyższa niż wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych powiększonych o wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie od tej wartości za okres 24 miesięcy lub

2) wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych nie jest oznaczona, lub

3) zawarcie tej umowy nie zostało poprzedzone dokonaniem wyceny wartości rynkowej nieruchomości przez biegłego rzeczoznawcę.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie w prawie bankowym i upadłościowym

W tym miejscu należy wspomnieć w kilku słowach o przepisach dotyczących przewłaszczenia na zabezpieczenie znajdujących się poza kodeksem cywilnym, w Ustawie Prawo bankowe oraz Ustawie Prawo upadłościowe.

Art. 101 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe stanowi, że bank może dokonać zabezpieczenia wierzytelności w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią (znaną potocznie jako żyranta), prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. Przewłaszczenia dokonuje się na okres spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją. Co ciekawe, w przepisie tym ustawodawca nie odniósł się w żadne sposób do konieczności chociażby sporządzenia umowy – nie wspominając o charakterystycznych cechach czy sposobie ustanowienia zabezpieczenia.

Podobnie enigmatyczną regulację odnajdziemy w art. 701 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe. Przepis ten stanowi, że przepisów o wyłączeniu z masy upadłości nie stosuje się do rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Do przedmiotów tych oraz do zabezpieczonych w ten sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem.

Co dzieje się z przedmiotem przewłaszczenia, gdy dłużnik nie spłaci długu?

W przypadku, gdy dłużnik nie spełni świadczenia, wierzyciel ma prawo „zaspokoić” się z przedmiotu przewłaszczenia. Co to oznacza?

Wierzyciel staje się właścicielem rzeczy już w momencie zawarcia umowy przewłaszczenia, ale do jego faktycznego zaspokojenia dochodzi dopiero wówczas, gdy ten podejmie kroki, aby skompensować dług. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 2011 roku (sygn. V CSK 360/10) uznał, że zaspokojenie wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy następuje nie z chwilą, gdy nabywa on rzecz na własność, bo to ma miejsce w momencie zawarcia umowy przewłaszczenia, ale z chwilą, gdy podejmie czynności prowadzące do zaspokojenia się z tej rzeczy w celu umorzenia w całości lub w części zabezpieczonej wierzytelności. Zaspokojenie, o którym mowa wcześniej, może więc polegać w szczególności na zbyciu przedmiotu przewłaszczenia, jego oddaniu do odpłatnego korzystania lub jakiekolwiek rozporządzenie rzeczą, poprzez które następuje po stronie wierzyciela wyrównanie starty.

Nadzabezpieczenie

W przypadkach, gdy przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie jest nieruchomość często okazuje się, że wartość przedmiotu przewłaszczenia przewyższa kwotę długu. W tym miejscu należy przypomnieć, że wszystkie rozporządzenia prawem do nieruchomości powinny mieć formę aktu notarialnego – umowa przewłaszczenia także. A zatem rolą notariusza sporządzającego aktu notarialny, z uwagi na obowiązującą go staranność zawodową, powinno być oszacowanie wartości nieruchomości oraz świadczenia które przewłaszczenie zabezpiecza. Strony w takim przypadku powinny ustalić w drodze postanowień umownych ewentualny sposób rozliczenia powstałej nadwyżki – po zaspokojeniu się wierzyciela.

Niestety w praktyce często dochodzi do zaniedbań na tej płaszczyźnie. Umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie są często polem do nadużyć. Tymczasem, doprowadzanie do zabezpieczania m.in. pożyczek na niewielkie kwoty przewłaszczeniami rzeczy o wysokiej wartości, może stanowić, że czynność ta będzie nieważna jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, o czym mowa w art. 58 § 2 Kodeksu cywilnego. Wówczas mówimy o tzw. nadzabezpieczeniu. Zarówno komentatorzy jak i doktryna są zgodni, że nadmierne lub zbyteczne zabezpieczenie wierzytelności, powinno być traktowane jako nieważne. Takie stanowisko zajął w szczególności Sąd Najwyższy, m.in. w wyroku z dnia 28 października 2010 roku (sygn. II CSK 218/10) uznając, że ustanowienie w umowie na rzecz wierzyciela nadmiernego lub zbytecznego zabezpieczenia wierzytelności może być przyczyną stwierdzenia nieważności tej umowy.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie – słowem podsumowania

Obecnie przewłaszczenie na zabezpieczenie traci na popularności w starciu z pozostałymi formami zabezpieczenia roszczeń, takimi jak hipoteka czy zastaw. O tym, w jaki sposób zabezpieczyć się przed niemożliwością ściągnięcia długu, mogą Państwo przeczytać w artykule: NIESPŁACONA POŻYCZKA – JAK SIĘ ZABEZPIECZYĆ? JAK ŚCIĄGNĄĆ DŁUG?

Z perspektywy wierzyciela zawarcie przewłaszczenia w formie umowy to okoliczność wyjątkowo korzystna – na tej podstawie bowiem może on zaspokoić się z przedmiotu przewłaszczenia przed dniem wymagalności roszczenia, a to pozwala mu uchronić się przed postępowaniem które jest długotrwałe i często kosztowne. Jeżeli natomiast spojrzymy na kwestię umowy z perspektywy dłużnika to niestety nader często postanowienia takiej umowy wykorzystują jego przymusowe położenie i są dla niego w oczywisty sposób krzywdzące. Dzieje się tak wówczas, gdy przedmiotem wierzytelności jest relatywnie niska suma, natomiast przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie jest przedmiot o znacznej wartości majątkowej, na przykład nieruchomość. Ochronie dłużników ma służyć wspomniany już przepis z art. 3871 Kodeksu cywilnego. Przepis ten ma asekurować dłużników przed szczególnego rodzaju wyzyskiem ze strony wierzycieli.