Ochrona wizerunku w prawie autorskim w Unii Europejskiej i na świecie

Prawnomaterialna podstawa ochrony wizerunku na gruncie polskiego prawa opiera się przede wszystkim na ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz kodeksie cywilnym. Nie należy zapominać także o RODO, ponieważ wizerunek stanowi daną osobową. Przepisy nie zawierają definicji pojęcia wizerunku, dlatego zarówno przedstawiciele judykatury, jak i doktryny chętnie sięgają po słownikowe definicje. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego PWN wizerunkiem jest:

• czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu;

• sposób, w jaki dana osoba jest postrzegana lub przedstawiana.

W kontekście prawa do wizerunku do naruszenia może dojść na obu tych płaszczyznach. Warto jednak pamiętać, że w każdym przypadku musi być możliwe zidentyfikowanie osoby, której prawo zostało naruszone. Uwidocznienie na zdjęciu jedynie niewyróżniającego się fragmentu ciała osoby nie będzie rodziło roszczeń odszkodowawczych.

W doktrynie1 wymienia się kilka różnych wytworów niematerialnych, które są objęte pojęciem wizerunku w rozumieniu przepisów:

• wizerunek plastyczny – wszelkie dwuwymiarowe odwzorowania jak fotografia, rysunek, film lub karykatura;

• wizerunek audialny – głos człowieka (przez niektórych traktowany jako odrębne dobro osobiste!);

• maska artystyczna – środki użyte do oddania cech cudzej postaci;

• wizerunek piśmienniczy – odwzorowanie w utworze literackim realnej postaci;

• body art – sztuka zdobienia ciała np. tatuażem lub kolczykami, która powoduje trwałe zmiany w wyglądzie.

Każdy z tych aspektów może być rozpatrywany jako prawo do wizerunku. Warto pamiętać, że wizerunek został wprost wymieniony w art. 23 k.c. jako dobro osobiste. Naruszenie go może więc rodzić roszczenia na gruncie art. 24 k.c.

Jakie przepisy regulują naruszenie prawa do wizerunku?

Zgodnie z art. 81 ust. 1 ustawy o prawach autorskich rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Taka zgoda może być wyrażona w dowolnej formie, równie ustnie. Warto jednak rozważyć wybór kanału, który pozwala na utrwalanie dowodu w kontekście ewentualnego sporu.

Wymóg zgody nie obowiązuje w sytuacji, kiedy osoba, której wizerunek został utrwalony, otrzymała zapłatę za pozowanie, chyba że strony umówiły się inaczej ( w tej sytuacji zgoda jest domniemana). Takie zastrzeżenia mają duże znaczenie w umowach z branży kreatywnej, modowej lub sportowej, gdzie sesje fotograficzne stanowią stały element kampanii marketingowych.

Artykuł 81 ust. 2 ustawy o prawach autorskich przewiduje również dwie sytuacje, kiedy można rozpowszechniać wizerunek bez względu na udzieloną zgodę. Dotyczy to wizerunku:

• osoby powszechnie znanej, jeżeli wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych zawodowych;

• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

W tych przypadkach nie ma znaczenia fakt, że daną osobę da się zidentyfikować spośród większego grona.

W orzecznictwie zwraca się uwagę, że rozpowszechnianie musi polegać na udostępnieniu wizerunku bliżej nieokreślonemu i nieograniczonemu kręgowi adresatów bez względu na wykorzystane medium (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 kwietnia 2016 r., sygn. I ACa 1826/15). Dlatego naruszeniem nie będzie np. wywieszenie zdjęcia pracownika w pomieszczeniu socjalnym, dostępnym wyłącznie dla osób zatrudnionych.

Jakie roszczenia przysługują w przypadku naruszenia prawa do wizerunku?

Polski ustawodawca na płaszczyźnie procesowej zrównał naruszenie prawa do wizerunku z naruszeniem innych praw autorskich osobistych. Z tego względu katalog żądań określa art. 78 ust. 1 w zw. z art. 83 ustawy o prawach autorskich. Osoba, której prawo zostało naruszone, może się domagać:

• zaniechania działania;

• dopełnienia czynności zmierzających do usunięcia skutków, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia;

• zadośćuczynienia w przypadku działania zawinionego;

• zobowiązania sprawcy do przekazania określonej kwoty na wskazany cel społeczny.

Roszczeń mogą dochodzić również następcy prawni twórcy w terminie 20 lat od jego śmierci.

Żądania wskazane w kodeksie cywilnym w art. 24 zasadniczo pokrywają się z regulacją ustawy o prawach autorskich. Zgodnie z art. 24 §3 k.c. przepisy kodeksu cywilnego nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w tym w prawie autorskim.

Kodeks cywilny wprowadza również możliwość dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych w przypadku wyrządzenia szkody stosownie do art. 24 §2 k.c. Poszkodowany musi jednak wykazać wysokość poniesionej szkody oraz związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy działaniem naruszyciela a powstaniem uszczerbku.

Naruszenie prawa do wizerunku a odpowiedzialność karna

Niezależnie od cywilno-prawnego aspektu ochrony wizerunku, ustawodawca przewidział również sankcję karną za rozpowszechnianie, a w niektórych przypadkach samo nawet utrwalanie obrazu innej osoby.

Zgodnie z art. 190a §2 karze pozbawienia wolności podlega sprawca, który, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, w celu majątkowej lub osobistej. Kara jest wymierzana w wymiarze od 6 miesięcy do 8 lat, a jeżeli w związku z działaniem zabronionym pokrzywdzony targnął się na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Inny sankcjonowany czyn , który narusza prawo do wizerunku, dotyczy utrwalania obrazu nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, jeżeli sprawca użył wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu albo rozpowszechnia wizerunek bez jej zgody. W tym przypadku kara pozbawienia wolności wynosi od 3 miesięcy do 5 lat.

Ochrona wizerunku w prawie Unii Europejskiej

Ochronę wizerunku należy rozpatrywać również na gruncie RODO, które traktuje go jako jedną z danych osobowych. Do jego przetwarzania niezbędne jest występowanie jednej z formalnych podstaw, np. zgoda, przepis prawa lub uzasadniony interes administratora.

Rozporządzenie unijne posługuje się pojęciem danych biometrycznych (art. 4 pkt 14 RODO). To dane osobowe, które wynikają ze specjalnego przetwarzania technicznego i dotyczą cech fizycznych, fizjologicznych lub behawioralnych osoby fizycznej oraz umożliwiają lub potwierdzają jednoznaczną identyfikację tej osoby, takie jak wizerunek twarzy lub dane daktyloskopijne.

Aby w tym kontekście można mówić o naruszeniu prawa do wizerunku, musi dojść do bezprawnego przetwarzania danych biometrycznych. Może być to np.:

• rozpowszechnienie przez administratora zdjęcia zamieszczonego na profilu społecznościowym poza krąg wytypowanych odbiorców;

• utrwalenie wizerunku twarzy przez kamerę znajdującą się w smartfonie lub laptopie w wyniku ataku hakerskiego.

Osoba uprawniona zawsze może wycofać zgodę i prawa tego nie można jej odebrać. Za niewykazanie podstaw do przetwarzania, administrator może ponieść karę finansową w wysokości do 4% obrotu lub do 20 milionów euro. Niezależnie od tego, poszkodowany może samodzielnie dochodzić odszkodowania od administratora na gruncie art. 82 rozporządzenia.

Przetwarzanie danych po wycofaniu zgody wiąże się z ryzykiem wniesienia skargi do Prezesa UODO, a to z kolei – kontrolą działań administratora danych.