Jak wspólnik mniejszościowy może walczyć o swoje prawa?

Na wstępie warto zwrócić uwagę, że ogólne zasady związane z prowadzeniem spółki, a także zakresem praw i obowiązków wspólników reguluje ustawa kodeks spółek handlowych. Zgodnie z jego art. 20 wspólnicy albo akcjonariusze spółki kapitałowej powinni być traktowani jednakowo w takich samych okolicznościach.

Należy jednak wskazać, że równość pozycji dotyczy samego statusu wspólnika lub akcjonariusza i odnosi się do pewnego minimum uprawnień. Nie zawsze można jednak porównywać ze sobą sytuację wspólnika, któremu przysługuje jeden udział o wartości 1000 zł w kapitale spółki z o.o. z osobą, których takich udziałów ma tysiąc. Wynika to z samej istoty spółek kapitałowych, gdzie liczy się przede wszystkim substrat kapitałowy, a dopiero w drugiej kolejności skład osobowy podmiotu.

Niemniej jednak ustawodawca przyznał wspólnikom mniejszościowym cały szereg uprawnień (prawa wspólnika mniejszościowego), z których mogą korzystać, aby efektywnie walczyć o swoje prawa. Można je podzielić na takie, które realizować może każdy wspólnik niezależnie od udziału w kapitale zakładowym, jak i wymagające określonego udziału – 10%, a niekiedy nawet 20%. Jakie są to uprawnienia i co dzieje się w sytuacji, kiedy zarząd odmówi ich realizacji?

Zgodnie z art. 188 §2 k.s.h. każdemu wspólnikowi przysługuje prawo do przeglądania księgi udziałów. Ustawodawca nie wprowadził tutaj minimalnego progu udziałów, więc mogą skorzystać z niego wszystkie osoby, którym przysługuje status wspólnika. Należy jednak zwrócić uwagę na art. 213 §3 k.s.h. Zgodnie z tym przepisem w spółkach z o.o., w których ustanowiono radę nadzorczą lub komisję rewizyjną umowa spółki może wyłączać, lub ograniczać indywidualną kontrolę wspólników.

Obowiązek powołania rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej w sytuacji, kiedy kapitał spółki przewyższa kwotę 500 tysięcy złotych, a wspólników jest więcej niż 25.

Kodeks spółek handlowych przyznaje wspólnikom także uprawnienia typowo procesowe. Jednym z nich jest możliwość wystąpienia z powództwem o uchylenie uchwały sprzecznej z umową spółki, bądź dobrymi obyczajami i godzącej w interesy spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie wspólnika. Legitymacja czynna przysługuje w tym przypadku:

• organom spółki oraz poszczególnym ich członkom;
• wspólnikowi, który głosował przeciwko uchwale, a po jej podjęciu zażądał zaprotokołowania sprzeciwu;
• wspólnikowi, który niezasadnie nie został dopuszczony do udziału w zgromadzeniu wspólników;
• wspólnikowi, który nie był obecny na zgromadzeniu pod warunkiem, że zostało ono wadliwie zwołane lub dotyczyło sprawy nieobjętej porządkiem obrad;
• w przypadku pisemnego głosowania – wspólnikowi, którego pominięto przy głosowaniu lub który nie zgodził się na głosowanie pisemne albo głosował przeciwko uchwale i zgłosił sprzeciw w dwutygodniowym terminie.

Z uprawnienia procesowego może skorzystać każdy wspólnik, niezależnie od ilości reprezentowanego kapitału zakładowego. Bardzo ważne jest, aby przestrzegać terminu, który został określony specyficznie, poprzez skorelowanie ze sobą dwóch terminów – subiektywnego terminu a tempore scientiae (1 miesiąc od dnia otrzymania wiadomości o uchwale) z terminem obiektywnym a tempore facti, liczonym od dnia faktycznego podjęcia uchwały (6 miesięcy). Każdorazowo decyduje upływ terminu wcześniejszego.

Artykuł 271 k.s.h. przyznaje wspólnikom – niezależnie od ilości reprezentowanego kapitału – prawo do żądania rozwiązania spółki na drodze sądowej, jeżeli:

• osiągnięcie celu spółki stało się niemożliwe;
• zaszły inne ważne przyczyny wywołane stosunkami spółki.

Obie przesłanki zbudowane są na bazie nieostrych pojęć. Jak należy je rozumieć i kiedy w praktyce wspólnik mniejszościowy może żądać, aby spółka uległa rozwiązaniu?

Niemożność osiągnięcia celu spółki musi mieć trwały i nieprzemijający charakter. Za taki można uznać na przykład całkowitą zmianę profilu działalności dla wykonywania której został utworzony podmiot. Znacznie bardziej liberalne jest określenie „ważne przyczyny”. W orzecznictwie wskazuje się, że w ten sposób można rozumieć długotrwały konflikt między wspólnikami paraliżujący proces decyzyjny, ale także konsekwentne nadużywanie swojej pozycji przez wspólników większościowych.

Oczywiście samo wystąpienie z powództwem nie powoduje jeszcze ustania bytu prawnego przez spółkę. Uruchamia jednak postępowanie likwidacyjne, które kończy się złożeniem przez likwidatorów wniosku o wykreślenie podmiotu z KRS.

Oprócz wiązki uprawnień wynikających ze statusu udziałowca, wspólnicy mniejszościowi mają do dyspozycji cały szereg uprawnień, który pomaga im wywierać wpływ na działalność spółki pomimo niewielkiej „siły przebicia” odzwierciedlonej liczbą lub wartością udziałów. Na czym polegają te przywileje?

Prawo do żądania wyznaczenia biegłego rewidenta

Kolejne uprawnienie zostało przewidziane w art. 223 k.s.h. Zarezerwowano je dla wspólników reprezentujących co najmniej 10% kapitału zakładowego. Polega ono na uprawnieniu do zwrócenia się przez wspólników mniejszościowych do sądu rejestrowego, który, po uprzednim wezwaniu zarządu do złożenia oświadczenia, wyznacza firmę audytorską w celu zbadania rachunkowości oraz działalności spółki.

Przepisy nakładają na członków organów spółki obowiązek współpracy z biegłym rewidentem poprzez:

• Udzielanie żądanych wyjaśnień;
• zezwolenie na przeglądanie ksiąg i dokumentów spółki;
• badanie stanu kasy;
• dokonanie inwentaryzacji składników aktywów i pasywów spółki;
• udzielenie mu w powyższych celach niezbędnej pomocy.

Sprawozdanie jest sporządzane w trzech (lub czterech) egzemplarzach. Po jednym z nich otrzymuje sąd rejestrowy, zarząd spółki, żądający, a także rada nadzorcza lub komisja rewizyjna, jeżeli zostały powołane.

Wspólnicy rozważający zgłoszenie takiego żądania powinni pamiętać, że to oni będą zobowiązani do pokrycia wynagrodzenia biegłego rewidenta wybranego przez sąd rejestrowy. Zgodnie jednak z art. 226 §3 in fine k.s.h. w sytuacji, gdy okaże się, że sprawozdanie rewidenta wykazuje nadużycie, działanie niekorzystne dla spółki lub rażące naruszenie prawa lub umowy spółki, żądający ma prawo żądać zwrotu kosztów ekspertyzy od spółki.

Prawo do żądania zwołania zgromadzenia wspólników

Kodeks spółek handlowych przewiduje uprawnienie wspólników mniejszościowych w zakresie żądania zwołania zgromadzenia wspólników, zgodnie z art. 236 k.s.h. Wprowadzono tutaj jednak pewną gradację. W zależności od tego, czy składający żądanie reprezentuje co najmniej 10% albo nie mniej niż 20% kapitału, zakres uprawnienia wygląda jednak nieco inaczej. W obu przypadkach umowa spółki może też wprowadzać obniżone wymagania, np. przyznając prawo wspólnikom, którzy reprezentują odpowiednio 5% i 10% kapitału zakładowego.

W pierwszym przypadku wspólnicy mogą żądać zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników i umieszczenia w jego porządku określonych spraw. Żądanie należy zgłosić zarządowi na piśmie i nie później niż na 1 miesiąc przed planowanym terminem zwołania zgromadzenia wspólników.

Jeśli wspólnik lub wspólnicy mniejszościowi reprezentują minimum 20% kapitału zakładowego, to zgodnie z art. 236 §11 k.s.h., prawo przysługujące żądającym jest silniejsze, ponieważ obejmuje możliwość żądania umieszczenia określonych spraw w porządku najbliższego zgromadzenia wspólników. Żądanie powinno być zgłoszone w terminie nie późniejszym niż na 3 tygodnie przed planowanym terminem zgromadzenia, co obliguje zarząd do zmiany porządku rozpatrywanych spraw oraz przekazania pozostałym wspólnikom stosownej informacji. Warto pamiętać, że wyłącznie wspólnik lub wspólnicy, którzy domagali się zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia, mogą je odwołać.

W przypadku, kiedy żądanie wspólników mniejszościowych nie zostanie zrealizowane w terminie 2 tygodni, osoby uprawnione mogą zwrócić się o podjęcia działania przez sąd rejestrowy. W pierwszej kolejności wzywa on zarząd do wypełnienia swojego obowiązku, a kiedy to nie pomaga, upoważnia wspólników mniejszościowych do zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników. Istnieje też możliwość nałożenia „sankcji” na spółkę w postaci przeniesienia na nią kosztów zwołania zgromadzenia.

Jeszcze do niedawna przymusowy wykup i odkup akcji dotyczył wyłącznie spółek akcyjnych. Od października 2022 r. z tych mechanizmów mogą skorzystać również wspólnicy spółek z o.o. będących częścią grupy kapitałowej.

Squeeze-out, czyli przymusowy wykup udziałów

Przymusowy wykup udziałów (ang. squeeze-out) może dotyczyć udziałów wspólników, które nie przekraczają 10% kapitału zakładowego. Mają prawo zgłosić go wspólnicy spółki dominującej reprezentujący nie mniej niż 90% kapitału zakładowego (umowa może przewidywać, że z uprawnienia skorzysta mniejszy odsetek wspólników, ale wynoszący minimum 75%).

Przymusowy wykup może być użyty, jako sposób na pozbycie się wspólnika ze spółki. Wspólnicy mniejszościowi, którzy nie zgadzają się z kwotą wykupu, mogą zakwestionować ją w sądzie.

Sell-out – żądanie odkupu udziałów

Żądanie odkupu udziałów (ang. sell-out) to mechanizm działający w przeciwnym kierunku – to wspólnicy mniejszościowi reprezentujący nie więcej, niż 10% kapitału zakładowego, domagają się odkupienia swoich udziałów przez wspólników spółki dominującej reprezentujących minimum 90% kapitału zakładowego.

Jeżeli uchwała w przedmiocie sell-out nie zostanie podjęta, udziały odkupuje spółka, a odpowiedzialność za spłatę ponoszą wspólnicy większościowi proporcjonalnie do udziałów. Ważne jest to, że żądanie przymusowego odkupu udziałów może być zgłoszone tylko raz w każdym roku obrotowym, nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od dnia ujawnienia w KRS spółki zależnej w grupie spółek. Do czasu aż wspólnik mniejszościowy zostanie spłacony w całości, zachowuje całość swoich uprawnień.