Fake newsy - Co to jest, jak rozpoznać i czy ich rozpowszechnianie jest prawnie uregulowane?

Fake news to neologizm, wyraz, który wszedł do naszego potocznego języka stosunkowo niedawno. Z języka angielskiego oznacza “fałszywą informację” – różnią sie one zatem od prawdziwych wiadomości tym, ze zawarte w nich dane zawierają nieprawdę lub są to dane niezweryfikowane, często o charakterze sensacyjnym, mającym wywołać szok i dezinformację. Czasami są tworzone dla zabawy – dla chęci uzyskania rozgłosu przez osoby je publikujące, innym razem mają służyć z góry określonemu celowi politycznemu, uzyskaniu korzyści finansowych czy pełnieniu roli opiniotwórczej.

Fake newsy mogą mieć w szczególności postać artykułów (często pisanych przez pozornie niezależnych ludzi dysponujących wiedzą na akurat popularny temat). Wówczas nierzadko opatrzone są przykuwającymi uwagę nagłówkami, które chwytliwymi hasłami przyciągają czytelnika (tzw. clickbaitami). Innym razem fake newsem może być fotografia – odpowiednio zmodyfikowana, do której dodano lub z której usunięto pewne elementy, tak aby przedstawiała nie realia a koncepcję jej autora. Tak naprawdę fake newsem może być każda forma przekazu informacji – materiał wideo, komentarz, program telewizyjny, czy wpis w social mediach, który przekazuje fałsz i nieprawdę.

To właśnie Internet (a w szczególności media społecznościowe) stał się prawdziwym źródłem i kopalnią fake newsów (fałszywe informacje). W dobie powszechnego dostępu do sieci każdy może dzielić się informacjami, na które tylko ma ochotę – nie bacząc na rzetelność, czy potencjalne konsekwencje. Fake newsy dawno przestały być już tylko niegroźną formą rozrywki dla spragnionych atencji tzw. trolli – osób, które czerpią satysfakcję z szerzenia sensacji i budowania skandali i którym nieobcy jest temat fałszywych wiadomości. Na co dzień możemy obserwować, że fake newsy stały się groźną bronią w rękach manipulatorów i demagogów, będąc narzędziem dla szerzenia dezinformacji.

Czy wobec powyższego, w polskim prawie znajdziemy rozwiązania regulujące tworzenie i rozpowszechnianie fake newsów?

Nie, nie znajdziemy ani rozwiązań bezpośrednich, ani regulujących wszystkie fake newsy. Należy bowiem mieć na uwadze, że nie każdy fake news narusza przepisy prawa. Czasami jest po prostu nieprawdziwą informacją, która pozostaje bez większego wpływu na otoczenie. Jeżeli jednak godzi w wartości chronione prawem, w polskim ustawodawstwie znajdziemy normy, które pozwolą na penalizację szerzenia fake newsów. Poniżej kilka przykładów.

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 54 ust. 1 stanowi, że każdemu obywatelowi zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Ustawa zasadnicza wskazuje tym samym, że jedną z podstawowych wolności obywatela w Polsce jest swoboda wypowiedzi. De facto pod pojęciem wolności słowa kryją się trzy swobody: swoboda wyrażania poglądów, swoboda w pozyskiwaniu informacji oraz swoboda w ich rozpowszechnianiu. Do tego należy zwrócić uwagę także na art. 61 Konstytucji – gwarantujący obywatelowi prawo dostępu do informacji publicznej.

Wydawać by się mogło zatem, że ustawodawca pragnie, aby obywatele mogli czerpać informacje, jak również mogli je rozpowszechniać w sposób całkowicie swobodny. Należy pamiętać jednak o jednej podstawowej kwestii: wolność słowa nie ma charakteru bezwzględnego. Korzystanie z tego prawa może zostać ograniczone z uwagi na inne prawa lub obowiązki wskazane w Konstytucji. Ustawa zasadnicza zastrzega sobie możliwość ograniczenia swobody wypowiedzi, gdy ta godzi w prawa innych osób, porządek publiczny, bezpieczeństwo lub interes gospodarczy państwa.

Z powyższego można zatem wywnioskować, że Konstytucja – chociaż nie wprost – piętnuje tworzenie i rozpowszechnianie fake newsów, traktując je jako nadużycie prawa.

Prawo prasowe

Nie powinno dziwić, że kolejnym źródłem uregulowań odnoszących się do badanej w artykule materii będzie Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. z 2018 r. poz. 1914). Jest to bowiem dziedzina szczególnie podatna na pojawianie się i rozpowszechnianie fałszywych informacji.

W pierwszej kolejności należałoby zwrócić uwagę, że przepisy tej ustawy ostatni raz nowelizowane były w 2018 roku. Widać zatem na pierwszy rzut oka, że zmiany przepisów nie nadążają za zmieniającymi się realiami. Ustawa, chociaż nowelizowana na przestrzeni lat, powstała jeszcze w 1984 roku, co oznacza, że lwia część jej postanowień jest archaiczna i ledwo znajduje zastosowanie względem współczesnych mediów. W całej ustawie nie pojawia się, chociażby ani razu słowo “Internet”, a to przecież tam w znacznej mierze przeniosło się obecnie dziennikarstwo. Tym samym, trudno oczekiwać, aby ustawa zawierała sprecyzowane reguły normujące pojawianie się i walkę z fake newsami.

Niemniej, warto zwrócić uwagę na art. 6 ust. 1 Ustawy Prawo prasowe. Zostało tam wskazane, że prasa jest zobowiązana do prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk. Prawdziwego, a więc autentycznego i pozbawionego fałszu, co jest zupełnym przeciwieństwem definicji fake newsów. Dalej, w art. 12 wypunktowane zostały obowiązki dziennikarza, a wśród nich dbanie o szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzanie zgodności z prawdą uzyskanych wiadomości lub podawanie ich źródła. Tym samym ustawodawca nakłada na osoby zajmujące się zawodowo tworzeniem i rozpowszechnianiem informacji obowiązek przeciwdziałania fake newsom.

Kodeks cywilny

Zagadnienie fake newsów często wiąże się z zagadnieniem ochrony dóbr osobistych. Nierzadko informacje klasyfikowane jako nieprawdziwe godzą w dobre imię, cześć, wizerunek, czy prawo do prywatności innych osób. Dlatego też, szukając uregulowań będących swoistego rodzaju bronią przeciwko fake newsom, należy odnieść się również do przepisów Kodeksu cywilnego.

W art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego znajdziemy normy, zgodnie z którymi dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, a w razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, żeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Innymi słowy, osoba, której dobro osobiste zostało naruszone w wyniku pojawienia się fake newsów, może się bronić na drodze postępowania cywilnego. A co z postępowaniem karnym?