Czy parodia może stanowić naruszenie praw autorskich?

Mianem parodii określamy rodzaj komunikatu, który związany jest ze swobodą artystyczną oraz wolnością wypowiedzi. Charakter parodii może być różny: od żartobliwego, poprzez prześmiewczy czy krytykujący. Przyjmuje się, że parodia powinna ściśle nawiązywać do oryginalnego dzieła, a sposób jej wyrażenia powinien umożliwić odbiorcy szybkie i klarowne skojarzenie z oryginałem.

Parodia jako forma artystyczna znana jest od czasów starożytnych i pierwotnie związana była przede wszystkim z formami pisanymi oraz różnymi gatunkami literackimi (szczególnie epigramatem), później wykorzystywany był także przez malarstwo. Obecnie parodię wyrażać można poprzez treści pisemne, utwory muzyczne, grafiki czy też wystąpienia artystyczne – jest to forma stosowana często przez kabarety. Parodia zazwyczaj ma charakter polemiki i skierowana jest przeciwko komuś lub przeciwko czemuś (choć znane są także parodie wyrażające zachwyt nad parodiowanym obiektem), nierzadko bywa wykorzystywana w kontekście politycznym.

Parodia a prawo

Choć parodia jest formą znaną od tysiącleci, w polskim ustawodawstwie dość długo nie poświęcano jej osobnej uwagi, a traktowana była jako forma korzystania z prawa cytatu. Niedawno jednak pojawiła się osobna regulacja dotycząca parodii jako element Ustawy o prawie autorskim oraz prawach pokrewnych. Przepis ten określa zakres i formę wykorzystania parodii jako środka artystycznego wyrazu. W art. 291 wspomnianej ustawy przeczytać można: „Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości”.

W prawie autorskim parodia uregulowana została jako jedna z form tzw. użytku dozwolonego. Umożliwia to twórcom parodii korzystanie z dzieł, których autorami są osoby trzecie bez konieczności uzyskania ich zgody. Ustawodawca dopuszcza taką formę, ponieważ bez niej twórcza swoboda tworzenia parodii mogłaby zostać znacznie ograniczona. Można przypuszczać, że niewielu twórców wyraziłoby pisemną zgodę lub udzieliło licencji na wykorzystanie ich dzieł w celach parodystycznych.

Parodia i jej ograniczenia

Choć w przypadku parodii zastosowanie ma zarówno forma użytku dozwolonego, jak i prawo cytatu, to należy mieć na uwadze, że dozwolony użytek stanowi stosunkowo wąskie odstępstwo od ogółu przepisów. Aby parodia mogła wypełnić wszystkie jego znamiona i zmieścić się w legalnych ramach, musi spełniać kilka istotnych warunków.

Pierwszym z nich jest nawiązanie do istniejącego już utworu. Zazwyczaj następuje ono przez parodiowanie elementów chronionych, stanowiących część dzieła parodiowanego. Może to być np. karykaturalne wykorzystanie postaci z utworu, czy też nawiązanie do stylistyki, kolorystyki lub innych istotnych aspektów, pozwalających na identyfikację utworu parodiowanego.

Choć nawiązanie do oryginału powinno być widoczne i umożliwić odbiorcy identyfikację dzieła oryginalnego, to parodia powinna także wykazywać uchwytne różnice w porównaniu z utworem parodiowanym. Samo naśladownictwo oryginału nie wystarczy, aby znamiona parodii zostały spełnione: obydwa utwory muszą się widocznie różnic, mimo zauważalnych podobieństw i powiązań. Przyjmuje się, że różnice powinny umożliwiać odbiorcy odróżnienie, który z utworów jest dziełem oryginalnym, a który stanowi jego parodię.

Kolejnym nieodzownym aspektem parodii jest jej żartobliwy lub humorystyczny charakter. Wydaje się to oczywiste, sprawa jednak może komplikować się w momencie, gdy dzieło oryginalne również zostało stworzone w duchu żartobliwym. Istotne jest, aby humorystyczny charakter parodii wynikał ze zmian wprowadzonych przez jej autora, a nie był kopią humoru zawartego w dziele oryginalnym.

Nie jest wymagane, aby parodia miała własny, unikatowy charakter. Nie istnieją również ograniczenia stanowiące o tym, które dzieła mogą być sparodiowane, a które nie.