Zabezpieczenie roszczeń o zapłatę w sprawach gospodarczych, czyli jak szybciej odzyskać dług

Zatory płatnicze – czym są?

Przewlekłe, niczym nieuzasadnione długie terminy płatności, które bardzo często narzucone są przez przedsiębiorców, którzy posiadają przewagę rynkową. Niewątpliwie destabilizuje to pozycję finansową kontrahentów, a konsekwencją tego może być nawet opóźnienie w płatności własnych zobowiązań i narażenie się na konieczność zapłaty odsetek, rekompensat, a nawet kar umownych. Ponadto prowadzi to do utrudnień wewnątrzfirmowych, trudności w opłaceniu zatrudnionych pracowników czy ograniczeń możliwości inwestycyjnych przedsiębiorców. Oznacza to, że zatory płatnicze skutecznie hamują rozwój firmy, a w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić nawet do niewypłacalności i konieczności wszczęcia restrukturyzacji lub upadłości.

Regulacje, które zostały wprowadzone z dniem 1 stycznia 2020 roku, zmieniły szereg przepisów, które mają na celu zniwelowanie zatorów płatniczych i zapobieganie praktykom kredytowania swojej działalności za pomocą nadmiernie wydłużonych terminów płatności i nieregulowaniu ich w ustalonym czasie.

Rekompensata za nadmierne opóźnienie

Pierwszą z regulacji, która została znowelizowana z początkiem 2020 roku, jest rekompensata za opóźnienie w płatnościach. Prawo do domagania się od dłużnika rekompensaty z tytułu dochodzenia należności zostało opisane w art. 10 ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Przysługuje ono przedsiębiorcy, bez konieczności wezwania do uiszczenia zapłaty. Pierwotnie można było dochodzić wyłącznie kwoty 40 euro, obecnie kwoty te zostały zwiększone w zależności od wartości świadczenia pieniężnego.

W zależności od wartości świadczenia pieniężnego rekompensata stanowi równowartość:

40 euro, gdy świadczenie pieniężne nie przekracza kwoty 5000 zł;
70 euro, gdy świadczenie pieniężne określone jest w przedziale 5 tys. – 50 tys. złotych;
100 euro, gdy świadczenie pieniężne jest równe bądź przewyższa kwotę 50 tys. złotych.

Rekompensata może być dochodzona od kwoty danej transakcji, a więc umowy, jaka pierwotnie łączy podmioty gospodarcze. Kwoty rekompensaty są stosunkowo wysokie, toteż w przypadku braku zapłaty za wiele, acz drobnych faktur, stanowiących odrębne transakcje handlowe, wierzyciel będzie mógł dochodzić rekompensaty z każdej z nich. Wówczas kwota rekompensaty może być bardzo odczuwalna dla dłużnika. Przykładowo, jeżeli dłużnik opóźnia się z zapłatą 4 faktur, gdzie każda opiewa na kwotę 300 zł, wówczas zsumowana kwota rekompensaty za opóźnienie wyniesie prawie 750 zł, a to ponad 60% podstawowego roszczenia.

Celem dochodzenia roszczenia z tytułu rekompensaty za opóźnienia w transakcjach handlowych, wierzyciel winien w pierwszej kolejności wysłać wezwanie do zapłaty, a także obciążyć kontrahenta notą księgową na kwotę adekwatną do świadczenia pieniężnego.

Po wykonaniu czynności przedsądowych i jednoczesnej reakcji ze strony dłużnika wierzycielowi przysługuje prawo do dochodzenia rekompensaty na drodze sądowej.

Wierzyciel, kierując sprawę na drogę postępowania sądowego, powinien mieć na uwadze fakt, iż kwota dochodzona z tytułu rekompensaty wpływa na zwiększenie wartości przedmiotu sporu i – tym samym – na wysokość kosztów sądowych.

Wartym podkreślenia jest fakt, iż wierzyciel, dochodząc rekompensaty za koszty odzyskiwania należności na drodze sądowej, nie ma obowiązku wykazywania, że faktycznie takie koszty poniósł. Powyższa zasada wynika z Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2015 r. wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 94/15.

Na czym polega zabezpieczenie roszczenia?

Jeśli mimo naliczenia rekompensaty dłużnik zwleka z płatnością, to nic straconego. Ustawodawca za pośrednictwem kodeksu postępowania cywilnego wprowadził kolejne, nowe rozwiązanie, które ma znacznie uprościć procedurę zabezpieczeń w sprawach o roszczenia pieniężne z tytułu transakcji handlowych, w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Rozwiązanie to dostępne jest dla długów, które nie przekraczają kwoty 75 tysięcy złotych.

Kwota ta została wskazana nie przez przypadek. Ustalając ją, ustawodawca kierował się również interesem dłużnika, który w przypadku braku górnej granicy lub znacznego jej zwiększenia mógłby mieć problem z dalszym kontynuowaniem działalności, zablokowaniem możliwości regulowania zobowiązań i w konsekwencji koniecznością złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości gospodarczej. Sytuacja ta znów wpłynęłaby negatywnie na realną możliwość dochodzenia należności przez wierzyciela.

Zabezpieczenie roszczeń w postępowaniu gospodarczym ma na celu zapobieganie wyzbycia się majątku dłużnika w trakcie procesu. Proces sądowy niejednokrotnie pochłania wiele czasu, czasem na prawomocny wyrok można oczekiwać miesiące, a nawet lata. W tym czasie dłużnik może utracić zdolność do spłaty zobowiązań lub wyprzedać swój majątek, a to skutecznie utrudnia egzekucję w przypadku uzyskania prawomocnego wyroku i naraża wierzyciela wyłącznie na straty.

Zabezpieczenie roszczeń może zostać dokonane w formie przewidzianej przepisami postępowania cywilnego w artykule 747 KPC poprzez:

Zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, rachunku bankowego lub innego prawa majątkowego;
Obciążenie nieruchomości przymusową hipoteką lub ustanowienie zakazu zbywania nieruchomości;
Ustanowienie hipoteki morskiej na statku;
Ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem
Ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu

Zabezpieczenie nie polega na przekazaniu od razu środków pieniężnych wierzycielowi. Nawet zajmując rachunek bankowy sąd może określić kwoty, jakie mogą zostać pobrane na bieżące wypłaty wynagrodzeń i prowadzenie działalności gospodarczej. Dalsze czynności prowadzące do zbycia składników majątku dłużnika albo przekazania kwot zajętych na rachunku bankowym mogą mieć miejsce wyłącznie po uzyskaniu prawomocnego orzeczenia w sprawie.

Uproszczona procedura zabezpieczająca

Zabezpieczenie roszczeń w sprawach gospodarczych po 1 stycznia 2020 roku zostało uproszczone. Sprawami gospodarczymi są postępowania, których obie strony są przedsiębiorcami, a sporny stosunek prawny wynika z prowadzonych przez nich działalności gospodarczych.

Podstawowy przepis art. 7301 § 2 KPC wskazuje, że interes prawny w udzieleniu zabezpieczenie istnieje, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia, lub uniemożliwi to w inny sposób albo utrudni osiągnięcie celu postępowania. Jest to bardzo obszerna regulacja, której uprawdopodobnienie w przypadku transakcji handlowych było trudne, dlatego nowe brzmienie art. 7301 §21 KPC ułatwiło uprawdopodobnienie konieczności udzielenia zabezpieczenia i wskazuje, że: „Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia uważa się za uprawdopodobniony, gdy żądającym zabezpieczenia jest powód dochodzący należności zapłaty z tytułu transakcji handlowej w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, w przypadku gdy wartość tej transakcji nie przekracza siedemdziesięciu pięciu tysięcy złotych, a dochodzona należność nie została uregulowana i od dnia upływu terminu jej płatności upłynęły co najmniej trzy miesiące”.

Oznacza to, że z procedury uproszczonej można skorzystać gdy:

Dochodzi się zapłaty na podstawie transakcji handlowej w rozumieniu ustawy antyzatorowej;
Wartość transakcji nie przekracza 75000 złotych;
Dochodzona należność nie została uregulowana;
Od dnia upływu terminu płatności upłynęło co najmniej 3 miesiące.

Co ważne, wartości transakcji nie ma możliwości „obejść”, nawet dzieląc wartość przedmiotu sporu na kilka odrębnych pozwów. Wówczas sąd i tak będzie wymagał uprawdopodobnienia interesu prawnego na zasadach ogólnych wynikających z art. 7301 § 2 KPC. Wydanie postanowienia w procedurze uproszczonej nie spoczywa wyłącznie na sądzie.

Wniosek o zabezpieczenie – co powinien zawierać?

Przede wszystkim powinien czynić zadość wszelkim obowiązkom formalnym każdego pisma procesowego. Ponadto powinien precyzyjnie wskazywać sposób, w jaki należy dokonać zabezpieczenia roszczeń. Katalog możliwych sposobów zawarty jest w art. 747 KPC. Są to między innymi:

Zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego;
Obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową;
Ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości;
Ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem.

Ponadto wierzyciel zobowiązany jest wskazać sumę zabezpieczenia, która nie może być wyższa od dochodzonego roszczenia liczonego wraz z odsetkami do dnia wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia i kosztami wykonania tegoż zabezpieczenia.

Powód może wnieść wniosek o udzielenie zabezpieczenia w każdym czasie. Zarówno przed wszczęciem postępowania jak i wraz z pozwem lub w trakcie trwania sprawy. W przypadku wniesienia pisma przed złożeniem pozwu sąd wyznaczy termin, nie dłuższy niż dwa tygodnie, w którym pozew ten powinien zostać wniesiony pod rygorem upadku zabezpieczenia.

Jaki sąd wyda postanowienie zabezpieczające?

W zgodzie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego postanowienie w sprawie zabezpieczenia wyda sąd cywilny, który jest właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Najczęściej będzie to sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego.

Jeśli natomiast wniosek o udzielenie zabezpieczenia zostanie zgłoszony przez powoda w toku rozpoznawania sprawy, wówczas postanowienie w tej sprawie zostanie wydane przez sąd tej instancji, w której obecnie toczy się postępowanie. Wyjątek w tym zakresie stanowi Sąd Najwyższy, który nie udzieli zabezpieczenia samodzielnie.

Termin wydania postanowienia o zabezpieczeniu

Co do zasady wniosek o zabezpieczenie powinien być rozpatrzony bezzwłocznie. Jednak kodeks postępowania cywilnego wskazuje, że termin ten nie powinien być dłuższy niż tydzień od dnia wpływu wniosku do sądu. Różnicę stanowi sytuacja, gdy wniosek winien być rozpatrzony na rozprawie. Wówczas rozprawa powinna zostać wyznaczona tak, aby sąd mógł zmieścić się w miesięcznym terminie od wpływu wniosku do sądu.

Czy sąd może nie uwzględnić wniosku o zabezpieczenie roszczenia?

Tak. W tym zakresie kluczowy jest artykuł 7301 § 3, który wskazuje, że przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd kieruje się również obciążeniem obowiązanego ponad potrzebę. Oznacza to, że w przypadku gdy Sąd uzna, że w danej sprawie zabezpieczenie powództwa będzie nadmierne może nie uwzględniać wniosku powoda. Wskazać trzeba, że Sąd jest ograniczony wnioskiem o zabezpieczenie i orzeka wyłącznie w jego granicach.

Postępowania, w których można złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia

Wniosek o zabezpieczenie roszczeń można złożyć w każdym postępowaniu, jednak najbardziej celowy będzie w przypadku postępowania w trybie zwykłym i upominawczym. W postępowaniu nakazowym już samo orzeczenie stanowi tytuł zabezpieczający i nie trzeba nadawać mu klauzuli wykonalności.

Alternatywne sposoby zabezpieczenia roszczeń

Oprócz zabezpieczenia roszczeń w momencie braku otrzymanej zapłaty istnieje również szereg sposobów na ich zabezpieczenie w momencie zawarcia umowy. Sposób alternatywnego zabezpieczenia roszczeń należy dopasować do wartości sprzedaży i potrzeb wynikających z relacji z partnerem biznesowym.

Sposoby zabezpieczenia roszczeń na etapie podpisywania umowy:

Poręczenie – polega na zapewnieniu „zapasowego” dłużnika, który zobowiąże się do spełnienia świadczenia
Dobrowolne poddanie się egzekucji – tzw. „trzy siódemki” to dobrowolne poddanie się egzekucji bez konieczności wchodzenia w spór sądowy. Na podstawie dokumentu notarialnego wierzyciel może wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu i prowadzenie egzekucji komorniczej.
Zastaw zwykły – dotyczy ruchomości i najprościej mówiąc, wierzyciel może dochodzić z niej zaspokojenia w przypadku niespełnienia obowiązków przez dłużnika. Rzecz objęta zastawem zwykłym jest we władaniu wierzyciela;
Zastaw rejestrowy – różnica pomiędzy zastawem rejestrowym a zastawem zwykłym polega na ustanowieniu go i wpisie do rejestru bez konieczności nabywania władztwa nad rzeczą przez wierzyciela;
Hipoteka – jest to swoisty „zastaw” na nieruchomości. Powstaje poprzez umowę w formie aktu notarialnego i ustanowieniu wpisu do księgi wieczystej o obciążeniu nieruchomości hipoteką.
Weksel – to rodzaj papieru wartościowego, który po złożeniu na nim podpisu stanowi środek płatniczy i zobowiązanie do uregulowania spłaty przez jego wystawcę.
Gwarancja bankowa – gwarancji bankowej udziela bank na podstawie umowy zawartej pomiędzy nim a dłużnikiem, w której bank zostaje gwarantem. Na podstawie gwarancji bankowej wierzyciel może żądać od banku zapłaty pieniędzy, których winny jest dłużnik.