Własność intelektualna w rolnictwie

Jednym z kluczowych obszarów, w którym własność intelektualna jest istotna w rolnictwie, jest tworzenie nowych odmian roślin. Rolnicy, naukowcy i firmy rolnicze na całym świecie pracują nad tworzeniem nowych, usprawnionych odmian roślin, które mają się wyróżniać, m.in.:

• zwiększona wydajność upraw,
• zwiększenie zasobów,
• wyższa odporność na choroby, susze, zanieczyszczenie gleby,
• lepszą adaptację do zmian klimatycznych.

Uzyskanie patentu na nową odmianę roślin ma na celu umożliwienie twórcy ochrony swojej inwestycji, która często obciąża hodowcę wysokimi kosztami związanymi z badaniami i rozwojem rozwiązań biotechnologicznych. Bez zabezpieczenia w takiej formie, nakłady inwestowane w działalność hodowlaną na stworzenie nowej odmiany mogą stanowić strata, gdyż stworzona odmiana może być kopiowa i wykorzystywana przez inne podmioty. Zrozumienie zasad rządzących prawami do odmian roślin jest kluczowe dla hodowców roślin. Prawa te umożliwiają uzyskanie dochodów w formie pobieranych opłat licencyjnych.

Ochrona własności intelektualnej w hodowli roślin obejmuje ochronę prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych. W 1961 roku wiele krajów członkowskich ASSINSEL (Międzynarodowego Stowarzyszenia Hodowców Roślin dla Ochrony Prawnej Odmian) opracowało i wprowadziło w życie system ochrony własności intelektualnej w formie prawa hodowców do odmian (ang. Plant Breeder’s Rights, PBR), ustanowiony w Konwencji UPOV.

UPOV (fr. Union Internationale pour la Protection des Obtentions Vegetales), to federacja państw, które zdecydowały się na stosowanie systemu nadawania praw hodowcom do odmian roślin, odmiennego od standardowego systemu patentowego. Pierwszą Konwencję UPOV ustanowiono 2 grudnia 1961 r., a następnie była ona trzykrotnie zmieniana, ostatnio 19 marca 1991 r. W ramach tego systemu, poza kwestiami proceduralnymi, kluczowymi wymaganiami do uzyskania wyłącznych praw do odmian roślin przez hodowców są następujące cechy danej odmiany:

• nowość,
• odrębność,
• jednolitość,
• stabilność.

Konwencja UPOV z 1991 r. wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi:

1. odmiany pochodne, które często są wynikiem mutacji – odmiany te mogą być wykorzystywane w krzyżówkach (co jest zgodne z prawem hodowcy), podobnie jak klasyczne odmiany roślin. Nie jest do tego wymagana zgoda od ich prawnych właścicieli. Nowe odmiany pochodne nie mogą być jednak wykorzystywane w celu zysku bez uzyskania zgody i udostępnienia części korzyści materialnych właścicielowi pierwotnej odmiany, jeśli jest ona chroniona;
2. odmiany, które nie różnią się znacząco od odmiany chronionej – prawo do ekskluzywnej hodowli takich odmian jest często naruszane przez nieetycznych użytkowników, którzy twierdzą, że ich materiał siewny (nasiona, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany, która nie różni się wyraźnie, lecz posiada pewne subtelne różnice, takie jak nieco inny odcień kwiatów, od odmiany chronionej przez innego hodowcę. Aby uniknąć takich manipulacji, Konwencja UPOV z 1991 roku (art. 14/5) i później polskie prawo wprowadziły wymóg, że odmiany chronione muszą wykazywać wyraźne odrębności, potwierdzone przez oficjalne badania. Sugerowane drobne różnice między odmianami nie spełniają tego kryterium i dlatego nie mogą być podstawą do naruszenia praw własności i bezkarnego wykorzystania tych „niewyróżniających się” odmian na cele komercyjne;
3. odmiany chronione – wykorzystywane do powtarzalnej produkcji odmian mieszańcowych. Często dotyczy to odmian F1. W takim przypadku, prawa do chronionej odmiany rodzicielskiej rozciągają się na powstałą dzięki niej odmianę mieszańcową. Hodowca nowej odmiany mieszańcowej musi więc uzyskać zgodę od właściciela odmiany rodzicielskiej i podjąć z nim rozmowy na temat podziału korzyści, które mogą wynikać z komercyjnego wykorzystania nowych odmian – podobnie jak w przypadku odmian pochodnych.

Dyrektywa Unii Europejskiej dotycząca ochrony prawnej odkryć biotechnologicznych, czyli Dyrektywa 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (Dz.U. L 213 z 30.7.1998, s. 13-21) umożliwia patentowanie roślin i zwierząt transgenicznych, sekwencji genowych, pozwala na „przywilej rolnika” dla małych gospodarstw i ich wykorzystanie do samorozmnażania. Nie zawiera jednak przepisów, które pozwalałyby hodowcom na swobodne korzystanie z odmian zawierających opatentowane odkrycie biotechnologiczne jako materiału wyjściowego do hodowli.

Dyrektywa Unii Europejskiej (UE), wprowadzona 30 lipca 1998 roku, ujednolica prawa patentowe dotyczące wynalazków biotechnologicznych, jednocześnie określając, które z nich są odpowiednie do ochrony patentowej ze względu na etyczne ramy. Wszystkie kraje członkowskie miały obowiązek wdrożyć przepisy dyrektywy do swojego prawa krajowego do 30 lipca 2000 roku. Zgodnie z dyrektywą, wynalazki dotyczące produktów złożonych z materiału biologicznego lub go zawierających, a także metody wytwarzania tych materiałów, mogą być patentowane, pod warunkiem że są nowe, wykazują poziom wynalazczy i są nadające się do zastosowania przemysłowego. Istnieją jednak wyjątki, które są wyłączone z możliwości patentowania. Są to:

• Odmiany roślin i rasy zwierząt,
• Czysto biologiczne metody wytwarzania roślin i zwierząt,
• Ciało ludzkie na różnych etapach jego formowania i rozwoju.

Element wyizolowany z ciała ludzkiego lub w inny sposób wytworzony technicznie, może jednak stanowić patentowalny wynalazek.

Dyrektywa wyklucza także zdolność patentową wynalazków, których komercyjne wykorzystanie naruszałoby porządek publiczny lub dobre obyczaje. Wynalazki te obejmują, między innymi, metody klonowania ludzi, modyfikację tożsamości genetycznej linii zarodkowej człowieka, wykorzystywanie embrionów ludzkich do celów przemysłowych lub handlowych oraz metody modyfikacji tożsamości genetycznej zwierząt, które mogą prowadzić do ich cierpienia.

Patent rozciąga się na każdy materiał biologiczny, który został uzyskany z pierwotnego materiału biologicznego. Jeśli hodowca nie jest w stanie skorzystać z praw do odmian roślin bez naruszania wcześniejszego patentu, może ubiegać się o licencję przymusową, która umożliwi mu niewyłączne wykorzystanie wynalazku za stosowną opłatą licencyjną.

Wszystkie aspekty etyczne biotechnologii są oceniane przez Europejską Grupę ds. Etyki w Nauce i Nowych Technologiach, która została powołana w 2012 roku przez Komisję Europejską jako grupa ekspertów, której zadaniem jest ocena rozwoju i wpływów prawa patentowego w dziedzinie biotechnologii i inżynierii genetycznej. Grupa wspiera Komisję w jej obowiązkach sprawozdawczych zgodnie z dyrektywą 98/44/WE.

Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie praw własności intelektualnej w kontekście rolnictwa stanowi przedmiot licznych kontrowersji. Pierwszą z nich jest kwestia dostępu do nowych odmian roślin czy technologii rolniczych, które są chronione prawem patentowym. Szereg krajów rozwijających się wyraża obawy, że monopolizacja tych innowacji przez podmioty posiadające patenty ogranicza dostęp do tych technologii dla małych rolników, niezdolnych do poniesienia kosztów licencji.

Termin „biopiractwo” definiuje sytuację, w której korporacje, instytucje naukowe lub inne podmioty komercyjne wykorzystują zasoby biologiczne, lub tradycyjną wiedzę społeczności lokalnych czy rdzennych bez uzyskania ich zgody, nie udzielając im właściwego uznania ani nie dzieląc się z nimi korzyściami płynącymi z wykorzystania tych zasobów.

W obszarze rolnictwa i badań biotechnologicznych, zjawisko biopiractwa manifestuje się w szczególnie dobitny sposób. Przykładowo, korporacja może zauważyć, że pewna społeczność korzysta z konkretnego gatunku roślin w celach leczniczych. Korporacja taka może następnie przeprowadzić badania naukowe nad tą rośliną, zidentyfikować aktywny składnik i ubiegać się o patent na ten składnik lub na metodę jego stosowania. W takim wypadku korporacja często nie dzieli się zyskami ze społecznością, która pierwotnie udostępniła wiedzę na ten temat, co budzi istotne wątpliwości etyczne i prawne. Po pierwsze, jest problem zgodności z zasadami sprawiedliwości i równości. Wykorzystywanie wiedzy i zasobów bez udzielania odpowiedniej kompensacji jest powszechnie uznawane za niesprawiedliwe. Biopiractwo może wpływać na prawa społeczności lokalnych i rdzennych do samostanowienia oraz do dostępu do ich zasobów naturalnych i kulturalnych, które w wielu krajach prawa te są chronione na mocy prawa krajowego i międzynarodowego, a w tym m.in. Konwencja o Różnorodności Biologicznej będąca umową międzynarodową zapewniającą globalne ramy prawne dla działań na rzecz bioróżnorodności).

Biopiractwo to bezsprzecznie skomplikowany i kontrowersyjny problem, który wymaga dalszej debaty i badań. Nie można mieć jednak żadnych wątpliwości, że wszelkie rozwiązania muszą uwzględniać prawa i potrzeby rolników oraz społeczności lokalnych i rdzennych, a także promować sprawiedliwość i zrównoważone wykorzystanie zasobów biologicznych, tak aby systemy własności intelektualnej chroniły prawa autochtonów do ich tradycyjnej wiedzy i zasobów.

Zwolennicy własności intelektualnej wskazują potencjał do stymulowania innowacji i zapewnianie zwrotu z inwestycji dla twórców, nie mogą zapominać, o tym, że system powinien być sprawiedliwy i zrównoważony, a patenty na rośliny mogą prowadzić do upowszechniania się jednej lub kilku odmian na koszt innych, co może zaszkodzić różnorodności biologicznej i uczynić systemy żywnościowe mniej odpornymi na zmienne warunki środowiskowe.