Umowa dystrybucyjna wyłączna i niewyłączna

Na czym polega umowa dystrybucyjna?

Przedsiębiorca produkujący określone dobra, np. materiały budowlane, nie zawsze będzie jednocześnie ich sprzedawcą. Niekiedy sprzedaje on wytworzone produkty innej firmie, która nabywa je z myślą o dalszej odsprzedaży. Dystrybucja musi więc polegać na oferowaniu nabytych towarów odbiorcom, nie może sprowadzać się do ich wykorzystania w ramach bieżącej działalności przez nabywcę.

Umowa dystrybucji jest zawierana między dostawcą a dystrybutorem. Zazwyczaj będzie to umowa ramowa, w ramach której realizowane są kolejne dostawy produktów, określająca ogólne zasady współpracy stron.

Celem umowy dystrybucyjnej jest stworzenie współpracy, na mocy której dostawca będzie miał zapewniony zbyt towarów w różnych lokalizacjach geograficznych bez konieczności tworzenia całej strategii marketingowej. Z kolei dystrybutor zyskuje możliwość oferowania odbiorcom asortymentu, do którego inaczej nie miałby dostępu. Obu stronom zależy na zmaksymalizowaniu sprzedaży. Tego rodzaju porozumienie może jednak prowadzić do ograniczenia dostępu innych podmiotów do rynku i naruszenia konkurencji.

Umowa dystrybucyjna a umowa agencyjna

Umowa dystrybucyjna w przeciwieństwie do umowy agencyjnej nie ma definicji legalnej. Istoty obu kontraktów są do siebie zbliżone, ponieważ zarówno dystrybutor, jak i agent oferują towary w imieniu innego podmiotu. Należy jednak zaznaczyć, że agent zawiera umowy na rzecz lub w imieniu zlecającego przedsiębiorcy. Nie ponosi więc względem kupującego odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej, ponieważ stroną umowy sprzedaży będzie zlecający, a nie agent. Przedsiębiorca będący agentem może co najwyżej może ponosić odpowiedzialność względem zlecającego za to, czy klient spełni świadczenie (tzw. prowizja del credere).

W przypadku dystrybucji odpowiedzialność za oferowany odbiorcy końcowemu towar ponosi bezpośrednio dystrybutor, ponieważ nabył on określone dobra od dostawcy i oferuje je we własnym imieniu. W doktrynie wskazuje się, że umowę dystrybucyjną można porównać do umowy sprzedaży sui generis z tym zastrzeżeniem, że zakłada ona ścisłą i trwałą współpracę obu stron.

Rodzaje umów dystrybucyjnych

W praktyce można wyróżnić kilka rodzajów umowy dystrybucyjnej:

dystrybucja wyłączna – polega na oferowaniu towarów wyłącznie jednemu, wybranemu dystrybutorowi;
dystrybucja niewyłączna (selektywna) – dostawca określa kryteria, według których dobiera dystrybutorów do współpracy;
dystrybucja z wyłącznością zakupu – dystrybutor zobowiązuje się do nabycia towarów od konkretnego dostawcy.

Za rodzaj umowy dystrybucyjnej niekiedy uznaje się franchising. W sytuacji, kiedy obejmuje ona nie tylko dostawę towaru do dalszej dystrybucji, ale też sposób prowadzenia działalności gospodarczej, know-how czy renomę, kwalifikacja prawna nie zawsze będzie oczywista.

Szczegóły wyłączności lub niewyłączności określa umowa dystrybucji. W obu przypadkach zmierza ona jednak do ograniczenia dostępu przedsiębiorców do towarów dostawcy. Warto pamiętać, że przedsiębiorcy mogą ukształtować łączy ich stosunek prawny również w inny sposób.

Elementy umowy dystrybucyjnej

Treść każdej umowy dystrybucyjnej należy oceniać z punktu widzenia zasady swobody umów, dlatego każdorazowo kontrakt będzie wyglądał nieco inaczej. Zazwyczaj jednak do jego elementów stałych należą:

zasady składania zamówień przez dystrybutora oraz ich realizacji przez dostawcę;
obowiązki stron związane z płatnością, dostawą, magazynowaniem towaru;
regulacje dotyczące praw autorskich do towarów producenta (jeżeli towar jest jednocześnie utworem);
zakaz konkurencji i zachowanie poufności;
gwarancja i usługi posprzedażowe.

W umowach o zasięgu transgranicznym zazwyczaj ustala się też prawo właściwe dla umowy.

Kiedy umowa dystrybucyjna narusza konkurencję?

Umowę dystrybucyjną należy każdorazowo analizować nie tylko na płaszczyźnie prawa cywilnego, ale także przepisów antymonopolowych. Z punktu widzenia prawa ochrony konkurencji można wyróżnić porozumienia:

wertykalne – zawierane jest między przedsiębiorcami znajdującymi się na różnych szczeblach łańcucha produkcyjnego (np. producent i sprzedawca);
horyzontalne – dotyczy umowy między przedsiębiorcami ulokowanymi na tym samym szczeblu łańcucha produkcyjnego (np. dwóch producentów).

W takim ujęciu umowę dystrybucyjną należy uznać za porozumienie wertykalne. Samo pojęcie porozumienia jest definiowane w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów (art. 4 pkt 5) bardzo szeroko i obejmuje:

umowy zawierane między przedsiębiorcami, między związkami przedsiębiorców oraz między przedsiębiorcami i ich związkami albo niektóre postanowienia tych umów;
uzgodnienia dokonane w jakiejkolwiek formie przez przedsiębiorców lub ich związki;
uchwały lub inne akty związków przedsiębiorców, lub ich organów statutowych.

Uznanie umowy dystrybucyjnej za porozumienie rodzi ryzyko, że UOKiK zakwalifikuje kontrakt jako sprzeczny z prawem w świetle art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Zgodnie z tym przepisem zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym. W szczególności może polegać ono m.in. na:

ustalaniu bezpośrednio lub pośrednio cen i innych warunków zakupu, lub sprzedaży towarów;
ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji, lub zbytu oraz postępu technicznego, lub inwestycji;
podziale rynków zbytu lub zakupu;
ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem.

Jednym z najpopularniejszych sposobów zapewnienia sobie monopolu na rynku są tzw. zmowy cenowe. Mają one na celu eliminację konkurencji poprzez zagwarantowanie cen towarów na określonym poziomie.

Umowy dystrybucyjne w świetle rozporządzenia wyłączeniowego

Nie wszystkie rodzaju porozumień między przedsiębiorcami zostaną uznane za naruszające konkurencję. Wyjątki w tym zakresie wprowadza rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (rozporządzenie wyłączeniowe). Określa ono zarówno kryteria porozumień, które muszą być spełnione, aby porozumienie nie naruszało konkurencji, jak i konkretne klauzule, przesądzające o tym, że porozumienie stanowi (lub nie stanowi) naruszenia konkurencji.

Kryteria wyłączenia porozumienia wertykalnego spod zakazu ustawy antymonopolowej

Zgodnie z §4 rozporządzenia wyłączeniowego, wyłączeniu podlegają porozumienia wertykalne, w szczególności zawierające zobowiązania wyłącznego zakupu lub zobowiązania wyłącznej dostawy lub tworzące systemy dystrybucji selektywnej lub franchisingowej, jeżeli porozumienie spełnia wymagania określone w rozporządzeniu. Kolejne paragrafy przewidują sytuacje, które pozwalają na skorzystanie z wyłączenia. Dotyczy ono:

porozumień wertykalnych zawieranych między związkami przedsiębiorców a ich członkami lub dostawcami, jeżeli:

wszyscy członkowie związku są sprzedawcami detalicznymi towarów niebędących usługami oraz
obrót żadnego z członków związku wraz z obrotem przedsiębiorców należących do jego grupy kapitałowej w poprzednim roku kalendarzowym nie przekroczył kwoty 50 milionów euro;

porozumień o charakterze niewzajemnym zawierane między konkurentami, jeżeli:

dostawca jest wytwórcą i dystrybutorem towarów niebędących usługami, a nabywca jest dystrybutorem i nie jest konkurentem na szczeblu wytwórstwa;
dostawca świadczy usługi na kilku szczeblach obrotu, a nabywca dostarcza towary lub świadczy usługi na szczeblu detalicznym i nie jest konkurentem na szczeblu obrotu, na którym nabywa usługi objęte porozumieniem wertykalnym;

porozumień wertykalnych zawierających postanowienia, które odnoszą się do przeniesienia na nabywcę lub korzystania przez niego z własności intelektualnej, lub przemysłowej, lub know-how, jeżeli postanowienia te nie stanowią podstawowego przedmiotu porozumień i dotyczą używania, sprzedaży lub odsprzedaży towaru;
porozumień wertykalnych, jeżeli udział dostawcy lub nabywcy w rynku właściwym dotyczącym towarów objętych porozumieniem nie przekracza 30%. Procentowe ograniczenie stosuje się również do porozumień wielostronnych między poszczególnymi jego członkami.

Kiedy porozumienia wertykalne nie podlegają wyłączeniu na mocy rozporządzenia?

Rozporządzenie wyłączeniowe w §11 określa katalog porozumień, które pośrednio lub pośrednio zmierzają do ograniczenia:

prawa nabywcy do ustalenia ceny sprzedaży przez narzucenie przez dostawcę minimalnych lub sztywnych cen towarów objętych porozumieniem;
terytorium lub kręgu klientów, na którym lub którym nabywca może sprzedawać towary objęte porozumieniem (poza dopuszczalnymi wyłączeniami wskazanymi w rozporządzeniu;
dystrybutorom detalicznym działającym w systemie dystrybucji selektywnej możliwości prowadzenia sprzedaży użytkownikom ostatecznym (za wyjątkiem ograniczenia dotyczącego sprzedaży towarów w lokalu niespełniającego kryteriów objętych porozumieniem);
wzajemnych dostaw między dystrybutorami działającymi w systemie dystrybucji selektywnej (na tym samym lub różnych szczeblach obrotu);
prawa dostawcy do sprzedaży komponentów objętych porozumieniem wertykalnym, jako części zamiennych użytkownikom ostatecznym lub zakładom naprawczym i innym usługodawcom, którym nabywca nie powierzył napraw lub serwisowania towarów z użyciem tych komponentów (np. części samochodowe, komponenty AGD).

Nie ma przy tym znaczenia, czy do ograniczenia wystarcza sam fakt zawarcia porozumienia, czy też limitacja konkurencji wynika z wielu innych czynników, w tym zawarcia porozumienia.

Jakich klauzul nie wolno umieszczać w porozumieniach wertykalnych?

Należy zaznaczyć, że nawet w sytuacji, kiedy przedsiębiorcy zawrą porozumienie na warunkach zgodnych z przepisami, uwzględnienie w nim określonych klauzul może spowodować, że ostatecznie i tak umowa dystrybucyjna zostanie uznana za naruszająca konkurencję rynkową. Lista takich postanowień znajduje się w §12 rozporządzenia i obejmuje zakaz:

konkurowania przez czas dłuższy niż 5 lat lub na czas nieokreślony (chyba, że zostaną spełnione określone warunki w tym zakresie);
dla dystrybutorów działających w systemie dystrybucji selektywnej sprzedaży towarów tylko niektórym konkurentom dostawcy;
dla nabywców wytwarzania, zakupu, sprzedaży lub odsprzedaży towarów po wygaśnięciu porozumienia (chyba, że zostaną spełnione określone warunki w tym zakresie).

Ogólna zasada wyrażona w §13 rozporządzenia zakłada, że priorytet ma zachowanie trwałości porozumienia i wykluczenie z niego postanowień niedozwolonych. Dopiero w sytuacji, kiedy jest to niemożliwe, uznaje się, że całe porozumienie zostało zawarte z naruszeniem przepisów ustawy antymonopolowej.

Przedsiębiorcy rozważający zawarcie umowy dystrybucyjnej powinni dokładnie przeanalizować swoją sytuację gospodarczą oraz sytuację ekonomiczną całego sektora, aby zawarte przez nich porozumienie nie zostało uznane za zakazane. W przeciwnym razie może dojść do wszczęcia postępowania przez Prezesa UOKiK i nałożenia na podmioty dotkliwej kary finansowej. Kompleksową pomoc w zakresie sformułowania treści porozumienia, a w razie potrzeby również w toku postępowania przed UOKiK zapewni nasza kancelaria prawna.

Kamila Wasilewska

Pytania i odpowiedzi

Czy możliwe jest czasowe wyłączenie porozumienia wertykalnego spod zakazu ustawowego?

Zgodnie z §9 rozporządzenia wyłączeniowego, porozumienia wertykalnego nie uważa się za zawarte wbrew przepisom ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów przez okres 2 lat następujących po roku kiedy nastąpiło przekroczenie progu (jeżeli udział podmiotu w rynku nie przekraczał 30%, ale wyniósł mniej niż 35% po zawarciu porozumienia) lub okres 1 roku (jeżeli udział podmiotu w rynku nie przekraczał 30%, ale wyniósł więcej niż 35% po zawarciu porozumienia) po roku kiedy nastąpiło przekroczenie progu. Przedsiębiorcy mogą wykorzystać ten czas, aby przywrócić odpowiednio niski udział w rynku, jeśli chcą kontynuować porozumienie.

Jak ustalić udział przedsiębiorcy w rynku właściwym?

Udział przedsiębiorcy określa się na podstawie wartości sprzedaży (lub zakupu) towarów objętych porozumieniem, a także wartości sprzedaży (zakupu) towarów, które ze względu na swoją cenę, przeznaczenie właściwości mogą być traktowane przez nabywców jako ich substytuty.

MAM PYTANIA | JESTEM ZAINTERESOWANY / A OFERTĄ

Zaufali nam: