Transakcja podejrzana – kiedy należy zawiadomić prokuratora?

Ustawa o AML – kogo i do czego zobowiązuje?

Ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (zwana dalej Ustawą AML) jest aktem prawa regulującym zasady i tryb przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, oraz warunki wykonywania działalności gospodarczej przez niektóre instytucje obowiązane. Instytucjami obowiązanymi są w szczególności podmioty finansowe (banki, towarzystwa czy zakłady ubezpieczeń), ale również inne podmioty, których zakres działalności generuje podwyższone ryzyko występowania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Pełen katalog instytucji obowiązanych został unormowany w art. 2 Ustawy AML. 

Ustawodawca nałożył na podmioty obowiązane szereg zadań. Przede wszystkim zobligowane są one do rozpoznawania ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, podejmowanie niezbędnych środków bezpieczeństwa, identyfikacji klienta, osoby upoważnionej i beneficjenta rzeczywistego oraz weryfikacji ich tożsamości, a także zgłaszania transakcji podejrzanych do odpowiednich organów. W kontekście ostatniego z wymienionych zadań pojawia się zatem pytanie: jakie transakcje, powinny wzbudzić czujność AML Officerów?

Transakcje podejrzane, czyli właściwie jakie?

Najogólniej rzecz ujmując, transakcja podejrzana to każdy transfer środków, który prowadzi do powzięcia uzasadnionego przekonania, że określona transakcja lub określone wartości majątkowe mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu. Celem zweryfikowania tych przesłanek instytucje obowiązane badają czynniki takie jak rodzaj klienta, obszar geograficzny, przeznaczenie rachunku, rodzaj produktów, usług i sposobów ich dystrybucji oraz poziom wartości majątkowych deponowanych przez klienta lub wartości przeprowadzonych transakcji, a także cel, regularność lub czas trwania stosunków gospodarczych. Na gruncie ustawy o AML możemy zatem uznać za podejrzane m.in. następujące transakcje (przykłady):

• transfer środków przekraczających 150.000 euro, do którego dochodzi w ramach więcej niż jednej operacji bankowej, a okoliczności wskazują na ich powiązanie i chęć uniknięcia rejestracji transakcji przez podmiot, który je wykonuje,
• transakcje o równowartości 15.000 euro lub większej, bez względu na to, czy są przeprowadzane jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane, lub które stanowią transfer środków pieniężnych na kwotę przekraczającą równowartość 1.000 euro, a z wykorzystaniem waluty wirtualnej o równowartości 1.000 euro lub większej,
• transfery środków niepodobne do wcześniejszych zachowań danego klienta, 
• wszystkie transakcje, których cel i motyw jest niezrozumiały i ryzykowny dla instytucji. 

Aby zapobiec przeprowadzaniu transakcji podejrzanych, instytucje obowiązane stosują szereg środków bezpieczeństwa finansowego. Nie są one jednak w stu procentach szczelne. W toku weryfikacji i badania charakterystyki transakcji AML Officer danej instytucji może dojść do przekonania, że wykonana przez klienta transakcja spełnia znamiona któregoś z typów transakcji wskazanych powyżej. Jak wówczas powinien zachować się podmiot? Przede wszystkim jego powinnością jest wdrożenie odpowiednich środków bezpieczeństwa oraz zaraportowanie tego zdarzenia do odpowiednich organów.

Zgłoszenie transakcji do GIIF

Pierwszym krokiem, który powinna podjąć instytucja obowiązana, jest zgłoszenie faktu wystąpienia transakcji podejrzanej do Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (w skrócie GIIF). Jest to organ sprawujący kontrolę i nadzór nad jednostkami obowiązanymi w myśl Ustawy AML. Warto w tym miejscu wspomnieć, że instytucje obowiązane są zobligowane każdorazowo informować GIIF o transakcjach wskazanych w art. 72 ust 1. Ustawy AML (przyjętej wpłacie lub dokonanej wypłacie środków pieniężnych o równowartości przekraczającej 15 000 euro oraz wykonanym transferze środków pieniężnych o równowartości przekraczającej 15 000 euro, z wyjątkami), bez względu na ich charakter. Natomiast w sytuacji, gdy instytucja sama zweryfikuje transakcję jako podejrzaną, zobligowana jest złożyć do GIIF zawiadomienie w tym przedmiocie na podstawie przepisów Rozdziału 8 Ustawy AML. 

W zawiadomieniu instytucja obowiązana przekazuje będące w jej posiadaniu informacje związane z powziętym podejrzeniem oraz informację o przewidywanym terminie przeprowadzenia transakcji. Raportowanie transakcji odbywa się poprzez system teleinformatyczny Generalnego Inspektora Informacji Finansowej. Na podstawie art. 74 ust. 2 Ustawy AML zawiadomienie jest przekazywane niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 2 dni roboczych od dnia potwierdzenia przez instytucję obowiązaną podejrzenia. W zawiadomieniu podaje się informacje takie jak:

• dane identyfikacyjne klienta oraz instytucji obowiązanej przekazującej zawiadomienie;
• rodzaj i wielkość wartości majątkowych oraz miejsce ich przechowywania;
• numer rachunku prowadzonego dla klienta instytucji obowiązanej przekazującej zawiadomienie, 
• informacje w odniesieniu do transakcji lub prób ich przeprowadzenia;
• wskazanie państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego, z którym jest powiązana transakcja, jeżeli została przeprowadzona w ramach działalności transgranicznej;
• informacje o rozpoznanym ryzyku prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu oraz o czynie zabronionym, z którego mogą pochodzić wartości majątkowe;
• uzasadnienie przekazania zawiadomienia.

Po otrzymaniu zawiadomienia, Generalny Inspektor wydaje instytucji potwierdzenie otrzymania zgłoszenia. W przypadku uznania, że transakcja może mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, przekazuje instytucji obowiązanej żądanie wstrzymania transakcji lub blokady rachunku na okres nie dłuższy niż 96 godzin. Przez blokadę rachunku należy rozumieć czasowe uniemożliwienie korzystania ze wszystkich lub części wartości majątkowych zgromadzonych na rachunku i dysponowania nimi, w tym również przez instytucję obowiązaną. Wstrzymanie transakcji będzie zaś oznaczało, że nastąpi czasowe ograniczenie w możliwości wykonywania operacji na danych aktywach, zarówno przez klienta, jak i przez daną instytucję obowiązaną. Niezwłocznie po przekazaniu żądania blokady rachunku to Generalny Inspektor Informacji Finansowej zawiadamia właściwego prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Wówczas prokurator może postanowieniem wstrzymać transakcję lub dokonać blokady rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy, licząc od dnia otrzymania tego zawiadomienia, a następnie przedłużyć wstrzymanie transakcji lub blokadę rachunku na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy niż kolejne 6 miesięcy. Prokurator informuje Generalnego Inspektora o wydaniu postanowienia o blokadzie rachunku lub wstrzymaniu transakcji, wszczęciu postępowania, przedstawieniu zarzutu i wniesieniu aktu oskarżenia, w sprawach o przestępstwo prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.

Zgłoszenie transakcji bezpośrednio do prokuratury przez instytucję obowiązaną

Chociaż pierwszym organem powiadamianym przez podmiot obowiązany powinien być Generalny Inspektor Informacji Finansowej, który – jak wskazano powyżej – dokonuje zgłoszenia blokady rachunków prokuratorowi, instytucje mają także obowiązek samodzielnego zawiadomienia prokuratora. Kiedy się on aktualizuje? W sytuacji, gdy transakcja owszem – spełnia znamiona przestępstwa – ale innego, niż pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu. O jakie „inne” przestępstwo może chodzić? Katalog takich przestępstw wyznacza Kodeks karny. 

Możemy mieć do czynienia między innymi z posługiwaniem się podrobionym dokumentem tożsamości, oszustwem, czy fałszowaniem pieniędzy. Jest to więc kolejny wariant procedury złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Warto także zwrócić uwagę na brzmienie art. 89 Ustawy o AML, z którego dowiadujemy się, że ustawodawca nakazał zawiadamiać prokuratora tak naprawdę w dwóch przypadkach: kiedy instytucja wywiedzie przekonanie o pochodzeniu środków finansowych bezpośrednio z przestępstwa oraz w sytuacji, gdy istnieje możliwość ich powiązania z przestępstwem. 

Ponadto art. 89 Ustawy AML, który bezpośrednio stanowi w tym przedmiocie, jasno wskazuje: Instytucja obowiązana (…) niezwłocznie zawiadamia właściwego prokuratora o przypadku powzięcia uzasadnionego podejrzenia (…). Należy więc wyjaśnić, co oznacza generalna klauzula uzasadnionego podejrzenia. Pod tym pojęciem należy bowiem rozumieć okoliczności, w których transakcja charakteryzuje się wysokim prawdopodobieństwem, graniczącym z pewnością, że doszło do popełnienia przestępstwa na gruncie kodeksu karnego. Na gruncie prawa karnego – do którego będziemy się odwoływać w tej procedurze zawiadomienia – będzie to oznaczało zespół informacji charakteryzujących się prawdopodobieństwem, że czyn wyczerpuje znamiona określonego typu przestępstwa i stanowi podstawę do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Uzasadnione podejrzenie nie może opierać się wyłącznie na domysłach. 

Zawiadomienie właściwego prokuratora w trybie art. 89 ust. 1 Ustawy AML powinno nastąpić niezwłocznie. W tym miejscu pojawiają się zatem dwa pytania: kim jest “właściwy” prokurator i co oznacza termin niezwłocznie? W odniesieniu do terminu można stwierdzić, że praktyce oznacza on: możliwie najszybciej. Nie ma ani górnej, ani dolnej granicy. Racjonalnie należy więc przyjąć, że zgłoszenia będzie należało dokonać przy zachowaniu należytej staranności w danych okolicznościach. Co zaś się tyczy właściwości prokuratora, to jest ona ustalana w oparciu o przepisy ogólne dot. właściwości rzeczowej i miejscowej prokuratury, wynikające m.in. z KPK oraz Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. 

W zawiadomieniu instytucja obowiązana przekazuje pozostające w jej posiadaniu informacje związane z powziętym podejrzeniem oraz informację o przewidywanym terminie przeprowadzenia transakcji. W dalszej kolejności prokurator wydaje postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania, o którym niezwłocznie powiadamia instytucję obowiązaną. W przypadku wszczęcia postępowania prokurator, w drodze postanowienia, dokonuje wstrzymania transakcji lub blokady rachunku, na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, licząc od dnia otrzymania zawiadomienia. W postanowieniu określa się zakres, sposób i termin wstrzymania transakcji lub blokady rachunku.

Jednocześnie, należy wskazać, że chociaż art. 89 Ustawy AML, wyznacza obowiązek bezpośredniego informowania prokuratury, to jednak w toku postępowania nakłada finalnie także obowiązek powiadomienia GIIF. Mamy więc do czynienia z odwróconą kolejnością zawiadomień. W tym konkretnym procesie GIIF będzie zawiadamiany o transakcji niezwłocznie – a jednak dopiero po – otrzymaniu postanowienia wydanego przez prokuratora.

Podsumowanie

Ustawa AML przewiduje dwa tryby dokonywania zgłoszeń. W pierwszym z nich mamy do czynienia z transakcjami, które naruszają przepisy samej Ustawy AML i dotyczą przestępstw w niej wskazanych: prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Wówczas instytucja obowiązana dokonuje zgłoszenia do GIIF, ten zaś dokonuje zgłoszenia do prokuratury. Drugi z trybów dotyczy transakcji, które spełniają znamiona innych czynów zabronionych, aniżeli tych usankcjonowanych w Ustawie AML. W takim trybie podmiot obowiązany będzie w pierwszej kolejności dokonywał zgłoszenia do prokuratury, a po otrzymaniu postanowienia w sprawie – dokonywał zawiadomienia do GIIF. 

Pytania i odpowiedzi