Zastaw przy transporcie krajowym i międzynarodowym

Na czym właściwie polega zastaw?

Zastaw to jeden z najpopularniejszych, obok hipoteki, sposobów na zabezpieczenie wierzytelności. Może być ustanowiony wyłącznie na rzeczach ruchomych oraz niektórych prawach. Zastaw na przesyłce powstaje z mocy ustawy, ale stosuje się do niego odpowiednio wszystkie regulacje dotyczące zastawu umownego, stosownie do brzmienia art. 326 k.c., czyli regulację z art. 306 do 325 k.c.

Istota zastawu polega na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy z wyjątkiem tych wierzycieli, którym przysługuje pierwszeństwo szczególne z mocy ustawy. Jeżeli na tej samej rzeczy ustanowiono kilka zastawów, zastaw ustanowiony później ma pierwszeństwo przed ustanowionym wcześniej, chyba że zastawnik działał w złej wierze.

Zastawca nie może zobowiązać się wobec zastawnika, że nie dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu. Takie zastrzeżenie jest bezwzględnie nieważne. Warto pamiętać, że przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem nie narusza uprawnienia zastawnika do zaspokojenia się z rzeczy obciążonej. Nawet więc w sytuacji, kiedy roszczenie przewoźnika o zapłatę ulegnie przedawnieniu, nadal może on dochodzić swoich praw z zastawu.

Zaspokojenie z przedmiotu zabezpieczenia następuje na podstawie przepisów o egzekucji sądowej. Oznacza to, że przewoźnik nie może sam sprzedać rzeczy objętej zastawem w celu zaspokojenia wierzytelności, musi skorzystać z procedur egzekucyjnych. Niezbędne jest wydanie prawomocnego wyroku przez sąd i nadanie mu klauzuli wykonalności, a następnie złożenie u komornika tytułu wykonawczego z wnioskiem o wszczęcie egzekucji. Dopiero po jej przeprowadzeniu przewoźnik uzyskuje zaspokojenie roszczenia z sumy uzyskanej przez komornika ze sprzedaży.

Zastaw przy transporcie krajowym

W transporcie krajowym instytucję zastawu regulują dwa akty prawne – kodeks cywilny oraz prawo przewozowe. Stosownie do art. 790 §1 k.c. ustawowe prawo zastawu na przesyłce przysługuje przewoźnikowi dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, w szczególności:

przewoźnego;
składowego;
opłat celnych i innych wydatków;
dla zabezpieczenia roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom lub przewoźnikom.

Wyliczenie kodeksowe ma charakter otwarty, dlatego w doktrynie wskazuje się, że prawem zastawu przewoźnik może zaspokoić się z wszystkich kosztów związanych z realizację transportu.

Mogą być to np. wydatki poniesione w związku z przeładunkiem towaru, jego sprawdzeniem lub wynikające ze zmiany parametrów przewozu (np. miejsce odbioru przesyłki) lub poniesionej z tego tytułu szkody. Jeśli więc z winy pracowników odbiorcy dojdzie do np. uszkodzenia pojazdu, którym posługuje się przewoźnik, prawo zastawu będzie zabezpieczało również to roszczenie odszkodowawcze pod warunkiem, że przewoźnik nie wyda wcześniej przesyłki. W sytuacjach budzących wątpliwości warto zasięgnąć porady kancelarii z doświadczeniem w obsłudze prawnej podmiotów z branży transportowej.

Z prawa zastawu przewoźnik może korzystać dopóty przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która dzierży ją w jego imieniu albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Prawo zastawu powstaje z momentem wydania przesyłki przewoźnikowi i wygasa dopiero wraz z chwilą przekazanie jej odbiorcy.

Zgodnie z art. 314 k.c. zastaw zaspokaja nie tylko wierzytelność główną, ale także wynikające z niej odsetki za ostatnie trzy lata przed zbyciem rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym.

Ustawowe prawo zastawu obejmuje całą przesyłkę. Nie ma więc znaczenia liczba elementów, z ilu składa się przewożony towar – odbiorca nie może żądać wydania wyłącznie jego części, choćby pozostałe we władaniu przewoźnika elementy były wystarczające do zaspokojenia jego roszczeń.

Oprócz przewoźnika z prawa zastawu na przesyłce może skorzystać też spedytor na podstawie art. 802 §1 k.c. Przepis ten pozwala na zaspokojenie prawem zastawu roszczeń:

o przewoźne;
o prowizję;
o zwrot wydatków i należności wynikłych z innych zleceń spedycyjnych;
przysługujących przeciwko poprzednim spedytorom lub przewoźnikom.

Podobnie jak w przypadku przewoźnika, także i tutaj prawo zastawu przysługuje tak długo, jak przesyłka znajduje się u spedytora, osoby, która dzierży ją w jego imieniu albo może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Ustawodawca nie posłużył się w tym przepisie zwrotem „w szczególności”, co sugeruje enumeratywność katalogu roszczeń.

Zastaw przy transporcie międzynarodowym

Zastaw w transporcie międzynarodowym został uregulowany przez przepisy konwencji CMR. Zgodnie z jej art. 13 ust. 1 po przybyciu towaru do miejsca przewidzianego dla jego wydania , odbiorca ma prawo żądać od przewoźnika wydania za pokwitowaniem drugiego egzemplarza listu przewozowego oraz towaru. Jeżeli stwierdzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu określonego w art. 19 (definiującego opóźnienie), odbiorca może w imieniu własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewozu.

Zgodnie z ustępem 2 tego przepisu odbiorca, który dochodzi praw z umowy przewozu, jest zobowiązany zapłacić przewoźnikowi kwotę należności wskazaną w liście przewozowym. W przypadku sporu na tym tle przewoźnik nie ma obowiązku wydawania towaru, chyba że odbiorca udzieli mu zabezpieczenia.

Innymi słowy, przewoźnik ma prawo wykonać prawo zastawu i powstrzymać się od wydania przesyłki wyłącznie wtedy, gdy z treści listu przewozowego nie wynika, że odbiorca jest uprawniony do odbioru przesyłki albo w sytuacji, kiedy nie zapłaci on kwoty należności określonej w liście przewozowym lub nie udzieli stosownego zabezpieczenia (np. przez wystawienie weksla).

Wadliwe wykonanie zastawu przez przewoźnika według przepisów CMR i co dalej?

Przewoźnik, który zadecydował o wykonaniu prawa zastawu w sposób bezprawny i odmówił wydania towaru pomimo braku przesłanek wskazanych w art. 13 konwencji, może swoim działaniem doprowadzić do opóźnienia w dostawie. W takiej sytuacji zastosowanie znajdzie art. 23 ust. 5 konwencji CMR, zgodnie z którym w razie opóźnienia dostawy, jeżeli osoba uprawniona udowodni, że wynikła stąd dla niej szkoda, przewoźnik jest zobowiązany do zapłaty odszkodowania, które nie może przewyższyć kwoty przewoźnego (tj. frachtu). Warto zwrócić uwagę na art. 23 ust. 6, który dopuszcza możliwość dochodzenia wyższego odszkodowania w dwóch sytuacjach:

zadeklarowania wartości towaru;
zadeklarowania specjalnego interesu w dostawie towaru.

Obok odpowiedzialności odszkodowawczej niezasadne zastosowanie zastawu na towarze może zostać potraktowane przez odbiorcę jako niezastosowanie się przez przewoźnika do treści listu przewozowego stosownie do art. 12 ust. 7 konwencji, a w konsekwencji powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej przewoźnika. Dlatego tak ważne jest, aby wszelkie szczegóły dotyczące dostarczenia przesyłki oraz wysokości zapłaty znalazły się w liście przewozowym.

W doktrynie można też spotkać się z twierdzeniem, że niezastosowanie się do treści listu przewozowego jest równoznaczne z rażącym niedbalstwem. Konwencja CMR wyraźnie wskazuje w art. 29, że przewoźnik nie ma prawa ograniczyć swojej odpowiedzialności lub przenieść na drugą stronę umowy ciężaru dowodu, jeżeli szkoda powstała wskutek złego zamiaru przewoźnika lub jego niedbalstwa.

Zatrzymanie towaru przez przewoźnika a odpowiedzialność karna

Niezależnie od odszkodowania odbiorca z chwilą bezprawnego zatrzymania przesyłki przez przewoźnika ma prawo złożyć do organów ścigania zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przywłaszczenia mienia z art. 284 k.k. Zgodnie z tym przepisem, kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe podlega karze pozbawienia wolności do lat 3, a jeżeli rzecz ta była mu powierzona karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Jedynie w przypadku uznania przez sąd karny, że popełniony czyn zabroniony jest mniejszej wagi, sprawa ponosi łagodniejszą odpowiedzialność – w tym przypadku przepisy przewidują karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 1 roku.

Podjęcie odpowiednich kroków przez przewoźnika, który musi podjąć decyzję o wydaniu lub niewydaniu przesyłki, wymaga dobrej znajomości obowiązujących przepisów tak krajowych, jak i międzynarodowych. Dlatego w sytuacjach spornych należy korzystać ze wsparcia kancelarii prawnej, która pomoże znaleźć rozwiązanie problemu.

Przepisy krajowe oraz konwencja CMR mają za zadanie chronić interesy przedsiębiorstw przewozowych, realizujących transport towaru. Należy jednak pamiętać, że prawo zastawu powinno być realizowane zgodnie z obowiązującą regulacją. Przewoźnik, który zatrzyma towar, obawiając się braku zapłaty lub usiłując w ten sposób zrekompensować stratę ekonomiczną, naraża się na surową odpowiedzialność prawną. Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że prawo międzynarodowe limituje możliwość skorzystania z prawa zastawu daleko bardziej niż przepisy prawa przewozowego, dlatego tym ważniejsze staje się sporządzenie umowy przewozu zabezpieczającej interesy stron oraz dokładne wypełnienie listu przewozowego.

Antonina Schneider Maciej Szukała

Pytania i odpowiedzi

Czy przewoźnik może powołać się na prawo zastawu w przypadku transportu przesyłki przeznaczonej dla administracji?

Stosownie do art. 57 ust. 1 prawa przewozowego prawo zastawu nie przysługuje w przypadku przesyłek organów władzy i administracji państwowej oraz organów sprawiedliwości i ścigania.

Przewoźnik regularnie wykonuje przewozy na rzecz tego samego klienta. Czy może zabezpieczyć zastawem z jednej umowy roszczenie wynikające z innego kontraktu?

Zastaw zabezpiecza wyłącznie daną umowę przewozu. Nie można jej wykorzystać w celu zabezpieczenia innych roszczeń nawet w stosunku do tego samego podmiotu (vide: wyrok SA w Warszawie z dnia 4 grudnia 2003 r., sygn. I ACa 696/03). Co więcej, zastawu nie można zastosować w przypadku odroczenia terminu płatności za fracht, ponieważ przewoźnik musi wydać przesyłkę odbiorcy wcześniej, niż sam otrzyma pieniądze.