Statut fundacji rodzinnej – co powinien zawierać?

Powstawanie i sposób funkcjonowania fundacji rodzinnej określa Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 roku o fundacji rodzinnej ¹. Zgodnie z ww. aktem, fundacja jest osobą prawną, utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Z tego powodu, wejście w życie przedmiotowej Ustawy było wyjątkowo wyczekiwane przez rynek oraz potencjalnych fundatorów. Chociaż instytucja fundacji rodzinnej czerpie zarówno z tradycji prawa cywilnego jak i handlowego, do momentu jej wejścia w życie, w polskim systemie prawnym brakowało narzędzi, które umożliwiałyby ochronę rodzinnych majątków.

Podstawowym dokumentem fundacji rodzinnej jest statut, będący konstytucją danej fundacji, zawierając zbiór reguł rządzących majątkiem fundacji, ustalający zasady działania jej beneficjentów oraz organów. Jego treść ustala fundator – lub jeśli jest ich kilku – fundatorzy.

Artykuł 26 Ustawy o fundacji rodzinnej zawiera katalog obligatoryjnych oraz fakultatywnych elementów treściowych statutu. Zapisy o charakterze obligatoryjnym – ujęte w ustępie pierwszym – muszą znaleźć się w statucie, aby możliwe było prawidłowe zarejestrowanie fundacji w rejestrze sądowym. O wprowadzeniu do statutu elementów natury fakultatywnej decyduje fundator lub fundatorzy.

Lista elementów obowiązkowych zawiera szeroki katalog postanowień. Wszystkie one służyć mają sprawnemu działaniu fundacji, a także regulować kwestie, które nie zostały odgórnie uregulowane ustawą przez prawodawcę. O jakich postanowieniach nie wolno zatem zapomnieć konstruując treść statutu fundacji rodzinnej?

Dane fundacji rodzinnej i jej siedziba – jak je prawidłowo wskazać

W ramach statutu przede wszystkim należy podać nazwę zakładanej fundacji. Wskazówek w tym zakresie dostarcza nam art. 3 ust. 1 Ustawy. Stanowi on, iż nazwa fundacji rodzinnej może być obrana dowolnie i zawiera dodatkowe oznaczenie ,,Fundacja Rodzinna”. To oznacza, że ustawodawca nie przewidział żadnych ograniczeń w stosunku do nazewnictwa fundacji rodzinnych, a w szczególności nie przewidział wymogu, aby fundacja w swojej nazwie zawierała nazwisko jej fundatora lub nazwisko rodziny, które członkowie staną się beneficjentami. Oczywiście, należy wziąć pod uwagę wszelkie aspekty prawno – etyczne, które towarzyszą już m.in. nazywaniu spółek oraz innych osób prawnych. Nazwa – jakiegokolwiek podmiotu gospodarczego by nie dotyczyła – przede wszystkim nie może wprowadzać w błąd (na przykład sugerować, że fundacja rodzinna jest fundacją, która zajmuje się działalnością dobroczynną na wzór fundacji sensu stricto.)

Obligatoryjnym elementem statutu jest także wskazanie siedziby fundacji rodzinnej. Jako taką, należy wskazać miejscowość, w której siedzibę ma organ zarządzający fundacją. Powinna zostać ustalona w ramach jednej z miejscowości na terenie Polski i nie należy identyfikować jej z adresem. W samym statucie nie ma potrzeby wskazywania adresu całościowego, z podaniem ulicy oraz kodu pocztowego.

Cel fundacji rodzinnej – jak go sformułować w statucie

Jak już zostało wskazane powyżej, art. 2 Ustawy jako cel zakładania fundacji rodzinnej wskazuje gromadzenie mienia, zarządzanie nim w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Przepis ten stanowi jednak także, że to fundator określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej.

Jaki szczegółowy cel może mieć fundacja rodzinna? Co do zasady dowolny, o ile nie narusza przepisów prawa oraz zasad współżycia społecznego i norm etycznych. Należy mieć także na uwadze, że winien być to cel który z jednej strony jest możliwy do zrealizowania, z drugiej zaś mogący być realizowanym przez dłuższy okres czasu. Jak wskazuje bowiem art. 87 pkt 1) Ustawy, do przyczyn prowadzących do rozwiązania fundacji należą zrealizowanie celu fundacji rodzinnej, brak możliwości dalszej realizacji celu fundacji rodzinnej lub sytuacja, w której jego realizacja wiąże się z nadmiernymi trudnościami, a usunięcie przeszkód nie może nastąpić bez konieczności poniesienia niewspółmiernie wysokich kosztów.

Jako przykład celu szczegółowego fundacji rodzinnej w literaturze i komentarzach wskazywane są m.in. zapewnienie beneficjentom fundacji środków na bieżące utrzymanie, pokrywanie kosztów ich nauki lub leczenia, czy podejmowanie działalności inwestycyjnej, a także prowadzenie działalności gospodarczej.

Beneficjenci i ich uprawnienia – lista beneficjentów, zrzeczenie i niezbywalność statusu

Kolejnym ważnym – jeśli nie najważniejszym z praktycznego punktu widzenia – elementem statutu jest wskazanie beneficjentów fundacji oraz przysługujących im uprawnień. Co ciekawe, doktryna wskazuje, że beneficjenci fundacji wcale nie muszą zostać wskazani w statucie za pomocą danych pozwalających ich bezpośrednio zidentyfikować. Statut może posługiwać się określeniami takimi jak np. “najmłodszy potomek”, albo “dzieci fundatora”. Możliwe jest także poczynienie zapisów, zgodnie z którymi wszyscy potomkowie fundatora będą mogli być beneficjentami fundacji, co oznacza że może on zabezpieczyć prawa tych, którzy nie narodzili się jeszcze w momencie powoływania fundacji do życia. Beneficjentami fundacji mogą być wreszcie osoby całkowicie niespokrewnione z fundatorem, jeżeli ten tak postanowi. Ponadto, jak wskazuje art. 30 Ustawy, beneficjentem nie musi być wcale osoba fizyczna – ale także organizacja pozarządowa, o której mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, prowadząca działalność pożytku publicznego w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej ustawy.

Wszyscy beneficjenci powinni zostać ujęci w ramach tzw. listy beneficjentów. Listę tę prowadzi zarząd fundacji, jako jej organ zarządzający. Zarząd zobowiązany jest to jej bieżącego uaktualniania, natomiast statut powinien zawierać zasady jej prowadzenia. Lista zawiera takie elementy jak:

• imię i nazwisko albo nazwę beneficjenta;
• identyfikator podatkowy (numer PESEL albo NIP) – lub gdy beneficjent nie posiada tych numerów dane z dokumentu tożsamości oraz imiona rodziców,
• adres zamieszkania lub adres do doręczeń beneficjenta,
• inne dane niezbędne do spełnienia świadczenia na rzecz beneficjenta, w tym informacje o przysługujących mu uprawnieniach.

W ramach zapisów dot. beneficjentów fundacji, należy pochylić się nad tym, jakie uprawnienia mogą im przysługiwać. Prawem fundatora jest bowiem zróżnicowanie uprawnień poszczególnych grup beneficjentów. Świadczenie od fundacji rodzinnej może być przyznane nawet pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. Ponadto, w ramach obligatoryjnych elementów statutu, fundator powinien wskazać jakie zasady zrzeczenia się uprawnień przez beneficjenta będą obowiązywały w ramach jego fundacji rodzinnej. Sama ustawa bowiem reguluje tylko kwestie formy rezygnacji i przewiduje wymóg zachowania formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 39 ust. 2 Ustawy). Rezygnacja z przyznanych uprawnień wiąże się jednocześnie z utratą statusu beneficjenta fundacji. Jednocześnie, należy zaznaczyć, że status beneficjenta jest niezbywalny. To oznacza, że nie można go przekazać na rzecz osoby trzeciej.

Wśród zapisów regulujących uprawnienia beneficjentów warto uregulować także kwestie dotyczące m.in.: minimalnej i maksymalnej kwoty świadczeń, sposobu ich realizacji, daty świadczenia, ich cykliczność, a także kwestie świadczenia na rzecz beneficjentów małoletnich.

Czas trwania fundacji rodzinnej – oznaczony czy nieoznaczony

Fundacja rodzinna może zostać założona na określony z góry okres czasu, lub na czas nieoznaczony.

Fundusz założycielski – minimalna wartośc i terminy wniesienia

Zgodnie z art. 17 Ustawy o fundacji rodzinnej, fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 000 zł. Ponadto, z art. 21 pkt 5) Ustawy wynika, że wniesienie funduszu założycielskiego powinno nastąpić przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych (w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim) albo w terminie dwóch lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie.

Organy fundacji – zarząd, rada nadzorcza i zgromadzenie beneficjentów

W ramach statutu fundacji rodzinnej fundatorzy powinni ustalić kwestie powoływania, odwoływania, a także uprawnienia i obowiązki członków organów fundacji rodzinnej.

Sprawy fundacji rodzinnej prowadzi Zarząd. Fundatorzy powinni ustalić zatem zasady związane z reprezentacją fundacji przez członków Zarządu, w szczególności gdy zarząd składa się z więcej niż jednej osoby. Ponadto, należy wskazać ile czasu trwa kadencja członków zarządu, jakie zasady obowiązywać będą w kwestii ich powoływania oraz odwoływania z funkcji. Jeżeli nie zostanie postanowione inaczej w statucie – uprawnienie to przysługiwać będzie fundatorom.

Ponadto, w ramach struktury organów fundacji rodzinnej możliwe jest – a w przypadku fundacji, w których uwzględniono więcej niż 25 beneficjentów, obligatoryjne – powołanie rady nadzorczej. Jeśli fundatorzy tak postanowią, powinni uregulować kwestie wskazane powyżej także w stosunku do członków Rady. Jeżeli nie podniosą tych kwestii w ramach statutu, w mocy pozostaną przewidziane ustawą rozwiązania (m.in. pięcioletnia kadencja, odwoływanie i powoływanie przez fundatora).

Kolejnym organem fundacji rodzinnej jest zgromadzenie beneficjentów. To odpowiednik takich organów jak zgromadzenie wspólników czy akcjonariuszy, które są już znane porządkowi prawnemu z Kodeksu spółek handlowych. Na wzór wskazanych zgromadzeń, także zgromadzenie beneficjentów jest tym organem, który rozpatruje i zatwierdza sprawozdania finansowe fundacji, udziela absolutorium członkom zarządu i rady, podejmuje decyzję o przeznaczeniu zysku lub pokryciu straty, a także wybiera firmę audytorską badającą sprawozdania fundacji. W ramach statutu fundatorzy mogę jednak postanowić o rozszerzeniu uprawnień zgromadzenia. Ponadto, statut powinien regulować także kwestie związane ze zwołaniem zgromadzenia beneficjentów, sposobem uczestnictwa czy głosowaniem podczas zgromadzenia.

Dodatkowe postanowienia: zatwierdzanie czynności zarzadu, zmiany statutu fundacji, status mienia po rozwiązaniu

Wśród pozostałej materii, którą należy wziąć pod rozwagę konstruując statut fundacji rodzinnej, należy zwrócić szczególną uwagę na następujące kwestie:

• ustalenie podmiotu odpowiedzialnego za zatwierdzanie czynności podejmowanych przez zarząd – zgodnie z wolą fundatorów może to być rada nadzorcza, fundator, krąg beneficjentów lub jeden z nich,
• należy wyznaczyć co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów;
• zasady dotyczące wprowadzania zmian do treści statutu – kto może aranżować zmiany, jaki organ jest uprawniony do przeprowadzenia zmiany, jakie kworum jest niezbędne dla ich uchwalenia etc.;
• przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, w tym określenie beneficjenta uprawnionego do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Aby właściwy sąd rejestrowy mógł z powodzeniem dokonać wpisu fundacji rodzinnej do rejestru, statut fundacji musi zostać sporządzony w zgodzie z wymogami wynikającymi z Ustawy. Poza obligatoryjnymi elementami takimi jak m.in. jej szczegółowy cel, czy zasady kształtujące uprawnienia beneficjentów oraz organów, warto także zapisać w nim wszelkie kwestie, które mogą okazać się kluczowe przez pryzmat działalności fundacji rodzinnej w praktyce.

Należy także pamiętać, że sporządzenie statutu w postaci aktu notarialnego powinno zostać poprzedzone złożeniem oświadczenia woli fundatorów o powołaniu fundacji.