Umowa inwestycyjna a umowa spółki – gdzie kończy się swoboda kontraktowania, a zaczyna Kodeks spółek handlowych?

Choć umowa inwestycyjna nie jest uregulowana w żadnym akcie prawnym jako osobny typ umowy, to przyjmuje formę umowy nienazwanej zawartej na podstawie art. 353¹ Kodeksu cywilnego, który dopuszcza swobodę kształtowania stosunków prawnych. W praktyce zawiera ona ustalenia dotyczące m.in. warunków objęcia udziałów lub akcji, zasad współpracy między wspólnikami i inwestorem, mechanizmów wyjścia z inwestycji oraz gwarancji zabezpieczających interesy stron.

Tego typu umowy mają ogromne znaczenie zwłaszcza w spółkach technologicznych i startupach, gdzie inwestorzy oczekują precyzyjnego uregulowania takich kwestii jak struktura finansowania, uprawnienia korporacyjne czy kontrola nad decyzjami strategicznymi.

Należy przy tym pamiętać, że postanowienia umowy inwestycyjnej nie mogą naruszać przepisów bezwzględnie obowiązujących Kodeksu spółek handlowych – a wiele kluczowych regulacji powinno zostać zawartych w umowie, jeśli mają wywoływać skutki korporacyjne.

Zasada swobody umów (art. 353¹ k.c.) pozwala stronom dowolnie kształtować stosunki prawne, o ile nie stoją one w sprzeczności przepisom ustawy, zasadom współżycia społecznego ani naturze stosunku prawnego. W kontekście spółek kapitałowych zakres tej swobody ulega jednak bardzo istotnym ograniczeniom. O ile bowiem umowa inwestycyjna może w swobodny sposób regulować relacje obligacyjne między wspólnikami, to nie może skutecznie ingerować w elementy strukturalne spółki objęte bezwzględnym reżimem Kodeksu spółek handlowych.

W praktyce oznacza to, że wszelkie postanowienia dotyczące praw i obowiązków korporacyjnych (np. uprzywilejowanie udziałów/akcji, sposób powoływania organów, ograniczenia zbywalności, prawa głosu), muszą zostać wprowadzone do umowy spółki lub statutu, a następnie ujawnione w Krajowym Rejestrze Sądowym, w przeciwnym wypadku – nie będą wywoływały skutków względem spółki i osób trzecich.

Postanowienia umowy inwestycyjnej stojące w sprzeczności z przepisami bezwzględnie obowiązującymi, takimi jak art. 159 k.s.h. (szczególne korzyści wspólników), art. 246 § 3 k.s.h. (zmiana umowy spółki z uszczupleniem praw udziałowych), art. 352 k.s.h. (limit głosów na akcje uprzywilejowane) – są nieważne z mocy prawa (art. 58 § 1 k.c.). Brak spójności pomiędzy treścią umowy inwestycyjnej a treścią umowy spółki może prowadzić do bezskuteczności danego postanowienia względem spółki albo nawet jego całkowitej nieważności – w zależności od charakteru naruszenia.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że kompetencje organów spółki nie mogą być skutecznie ograniczane przez ustalenia umowne między wspólnikami. W Wyroku z dnia 9 maja 2024 r. II CSKP 1456/22, SN uznał za nieważne postanowienie umowy inwestycyjnej, które wyłączało uprawnienie członka zarządu do odwołania prokury, jako sprzeczne z art. 1097 k.c. Zdaniem Sądu, nie można umówić się na zrzeczenie kompetencji, która przysługuje z mocy ustawy, jeśli ustawodawca takiego zrzeczenia nie dopuszcza.

Podobnie, w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2023 r., III CZP 75/22, Sąd jednoznacznie wskazał, że niezgłoszona w terminie zmiana umowy spółki (wymagana przykładowo dla przyznania szczególnych uprawnień) nie wywołuje skutków prawnych, a zatem nawet zgodne ustalenia wspólników nie są w stanie zastąpić trybu przewidzianego przez ustawę.

W praktyce oznacza to, że:

1. aby ograniczenie zbywalności udziałów (np. prawo pierwokupu lub zgoda wspólników) było skuteczne wobec nabywcy, musi wynikać z umowy spółki (art.. 182 §1 – 3 k.s.h.;

2. aby inwestor mógł powoływać członka zarządu, musi mieć przyznane osobiste uprawnienia na podstawie art. 159 k.s.h., wskazane imiennie w umowie spółki;

3. aby klauzula tag-along/drag-along wiązała nowych nabywców, powinna zostać wprowadzona do umowy spółki lub statutu (w przypadku S.A./P.S.A. – najlepiej przez odpowiednie ograniczenie zbywalności);

4. nawet klauzule, które dotyczą zgodnego głosowania, jeśli nie znajdują umocowania w umowie spółki (np. jako obowiązek powzięcia uchwały kwalifikowaną większością głosów), mają jedynie charakter obligacyjny – ich naruszenie nie powoduje nieważności uchwały, lecz może skutkować odpowiedzialnością kontraktową.

Umowa inwestycyjna, choć formalnie nie stanowi aktu założycielskiego, może istotnie wpływać na funkcjonowanie spółki. Dla zachowania jej skuteczności warto zwrócić uwagę na kilka istotnych aspektów

Poczynając od najczęściej spotykanych w takich umowach regulacji, to obejmują one:

1. lock-up, czyli ograniczenie zbywalności udziałów founderów na okres np. 2-3 lat,

2. vesting/reverse vesting – stopniowe uwalnianie udziałów w czasie, stanowi to mechanizm zabezpieczający inwestora przed szybkim odejściem założycieli,

3. tag-along/drag-along – mechanizmy wspólnego wyjścia ze spółki,

4. anti-dilution – taka klauzula stanowi ochronę udziału inwestora w razie emisji nowych udziałów po niższej cenie,

5. klauzule dotyczące corporate governance – prawo powoływania członka zarządu, katalog decyzji wymagających zgody inwestora, możliwość zwoływania zgromadzeń.

Do najczęstszych błędów popełnianych przy konstruowaniu umowy inwestycyjnej należą:

1. niespójność z umową spółki – np. przyznanie przywilejów inwestorowi, które nie mają pokrycia w statucie (art. 159, art. 304 § 2 pkt 5 k.s.h.),

2. brak ujawnienia postanowień w KRS – skutkuje to ich nieskutecznością wobec osób trzecich (np. art. 182 k.s.h. – ograniczenie zbywalności udziałów),

3. próby ograniczania ustawowych kompetencji organów – takie działania mogą zostać uznane za nieważne (np. wyrok SN z 9.05.2024 r. II CSKP 1456/22 – zakaz odwołania prokury uznany za sprzeczny z Kodeksem cywilnym),

4. zbyt ogólne lub nieprecyzyjne zapisy – brak definicji kluczowych pojęć, nieokreślone sankcje za naruszenia, brak mechanizmu egzekucji (np. escrow, kary umowne, oświadczenia o poddaniu się egzekucji – art. 777

Dla zwiększenia skuteczności umowy inwestycyjnej, warto wprowadzać kluczowe ustalenia do umowy spółki i zgłaszać je do KRS – uzyskają one wtedy skuteczność erga omnes, stosować conditio precedent – np. warunkowanie inwestycji od uzyskania zgód korporacyjnych lub rejestracyjnych, konstruować mechanizmy zabezpieczeń zarówno finansowych, jak i formalnych. Istotne jest także zachowanie przejrzystości i spójności redakcyjnej w kontekście unikania niejednoznacznych sformułować i kolizji między umową inwestycyjną a umową spółki.