Nowelizacja prawa autorskiego 2025. Jak zmieniła się sytuacja twórców?

Dlaczego nowelizacja prawa autorskiego była potrzeba?

Unia Europejska na przestrzeni lat wypracowała standardy ochrony artystów, do których wdrożenia są zobowiązane wszystkie państwa członkowskie, w tym Polska. W kontekście najnowszych zmian w polskim ustawodawstwie mowa przede wszystkim o dyrektywach:

• DSM nr 2019/790 w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych¹ na jednolitym rynku cyfrowym² oraz

• SATCAB II nr 2019/789 ustanawiająca przepisy dotyczące wykonywania praw autorskich i praw pokrewnych mające zastosowanie do niektórych transmisji online prowadzonych przez organizacje radiowe i telewizyjne oraz do reemisji programów telewizyjnych i radiowych.³

Dyrektywa DSM odnosi się przede wszystkim do eksploatacji utworów w środowisku cyfrowym. Z kolei dyrektywa SATCAB II odnosi się do licencjonowania programów telewizyjnych i radiowych pochodzących z innych państw członkowskich.

Nowe rozwiązania mają na celu w szczególności ochronę twórców, którzy rozprzestrzeniają swoje utwory w internecie. W ten sposób unijny – a w ślad za nim polski – ustawodawca dostosowuje krajobraz legislacyjny do bieżącej sytuacji rynkowej, gdzie coraz większą rolę odgrywa udostępnianie swoich utworów online.

Tantiemy za udostępnianie utworów online

Jednym z najważniejszych elementów nowelizacji prawa autorskiego jest art. 21⁴. W myśl nowego przepisu, twórcy utworu literackiego, publicystycznego, naukowego, muzycznego lub słowno-muzycznego, w tym twórcy opracowania takiego utworu, są uprawnieni do stosownego wynagrodzenia z tytułu publicznego udostępniania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. W tym przypadku chodzi o udostępnianie utworu w internecie, np. na platformach VOD i innego rodzaju serwisach streamingowych.

Tantiemy będą wypłacane przez organizacje zbiorowego zarządzania. Z tytułu eksploatacji wykonań muzycznych realizowanych według swobodnego wyboru wykonawcy, także za pośrednictwem niezależnych podmiotów zarządzających lub bezpośrednio na rzecz wykonawcy.

Uprawnienie do tantiem (zgodnie z art. 18 ust. 3 ustawy o prawie autorskim) nie podlega zrzeczeniu się, zbyciu, ani egzekucji. Nie dotyczy to jedynie już wymagalnych wierzytelności – innymi słowy twórca może dokonać cesji („sprzedaży”) wierzytelności na rzecz innego podmiotu, który będzie zajmował się jej dochodzeniem.

Niezbywalne prawo do tantiem zostało rozszerzone na autorów utworów literackich, publicystycznych, naukowych, muzycznych i słowno-muzycznych oraz na artystów-wykonawców tych utworów.

W jaki sposób będzie wypłacane wynagrodzenie za przeniesienie uprawnień do utworu?

Aby podmiot trzeci mógł korzystać z utworu, twórca musi transferować na niego uprawnienia w zakresie określonym przez pola eksploatacji. Taki transfer może nastąpić poprzez bezterminowe przeniesienie uprawnień lub udzielenie czasowej licencji. Zasadniczo w zamian za umożliwienie korzystania utworu należne jest wynagrodzenie, chyba że strony wyraźnie umówią się inaczej. Zmianie uległy jednak wytyczne dotyczące wyliczania wysokości wynagrodzenia, o których mowa w art. 43 ustawy o prawie autorskim.

Nadal zachowanie domniemanie odpłatności, strony mogą ustalić wysokość wynagrodzenia w sposób swobodny, ale z pewnym zastrzeżeniem. Zgodnie z art. 43 ust. 2 wynagrodzenie należne twórcy musi być godziwe i odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu. Jednocześnie domniemywa się, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia wymogi płacy „godziwej i odpowiedniej”.

Omawiany przepis jest wdrożeniem zasady, o której mowa w art. 18 wspomnianej dyrektywy 2019/790, w którym unijny ustawodawca wspomina o wynagrodzeniu odpowiednim i proporcjonalnym z tym zastrzeżeniem, że państwa członkowskie mogą wdrażać różnego rodzaju mechanizmy uwzględniające zasadę swobody umów oraz sprawiedliwą równowagę praw i interesów (twórcy i jego klienta).

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę również na motyw 73 dyrektywy DSM, w którym wskazuje się, że „Wynagrodzenie twórców i wykonawców powinno być odpowiednie i proporcjonalne do faktycznej lub potencjalnej wartości majątkowej praw udzielonych w ramach licencji lub praw przeniesionych, biorąc pod uwagę wkład twórcy lub wykonawcy w całość utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną”. Zdaniem unijnego ustawodawcy przy określaniu wysokości wynagrodzenia znaczenie powinny mieć wszystkie okoliczności stanu faktycznego, w tym praktyki rynkowe oraz faktyczne korzystanie z utworu.

Dodatkowo trzeba wskazać, że w art. 43 pojawił się zupełnie nowy ustęp 3. Zgodnie z jego treścią, domniemywa się, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia wymogi, o których mowa w ust. 2. Trudno jednoznacznie wskazać, czy ten mechanizm sprawdzi się w praktyce, ponieważ w praktyce może się okazać, że twórca włoży znaczny wysiłek w stworzenie dzieła, którego klient – czy to przez niewłaściwie obraną strategię marketingową, czy też uwarunkowania rynkowe, nie będzie w stanie zmonetyzować.

Negocjując warunki udostępnienia utworu, warto skorzystać ze wsparcia kancelarii prawnej. Zespół specjalistów zadba o należyte zabezpieczenie sytuacji twórcy.

Modyfikacja klauzuli bestsellerowej

W kontekście wynagrodzenia twórców wypada zwrócić uwagę również na zmianę art. 44 ustawy o prawie autorskim, który przewiduje tzw. klauzulę bestsellerową. Poprzednia wersja przepisu jako przesłankę, której wystąpienie uprawniało twórcę do wystąpienia z roszczeniem, wymieniała „rażącą dysproporcję” między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy. Obecnie jest to wynagrodzenie „niewspółmiernie niskie”. Choć sama przesłanka się zmieniła, nadal ma charakter ocenny i obecnie trudno przewidzieć, w jaki sposób będzie interpretowana przez sądy.

Odnosząc się do poprzedniego stanu faktycznego, trzeba zaznaczyć, że klauzula bestsellerowa nie doczekała się szerokiego omówienia w doktrynie, a same wyroki jej dotyczące są nieliczne, co zapewne było spowodowane brakiem chęci wdawania się przez twórców w czasochłonny spór sądowy o niepewnym rezultacie.

Jako przykład rozstrzygnięcia można wskazać na wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 października 2019 r., sygn. I ACa 163/19. W treści uzasadnienia można przeczytać następujący passus „Pojęcie »dysproporcji« jest rozumiane jako brak proporcji, symetrii, równowagi. Określenie »rażący« oznacza sytuację kwalifikowaną, bardzo dużą, rzucającą się w oczy. Chodzi zatem o ocenę na pierwszy rzut oka, że korzyści nabywcy praw autorskich w stosunku do wynagrodzenia twórcy, są zbyt duże. W celu ustalenia istnienia dysproporcji pod uwagę należy wziąć zarówno wpływy z korzystania z utworu, jak i zakres udzielonych praw. Rażąca dysproporcja może istnieć już w chwili zawierania umowy, może także powstać później”.

Z językowego punktu widzenia określenie „niewspółmiernie niski” wydaje się mieć mniejsze natężenie, niż „rażący”, ale praktyka pokaże, czy sądy również przyjmą taką interpretację przepisu. Nie ulega jednak wątpliwości, że poprzez nowelizację klauzuli bestsellerowej ustawodawca usiłuje uprościć ochronę godnego wynagrodzenia twórców.

Korzystanie z klauzuli bestsellerowej być może ułatwi nowelizacja art. 47 oraz dodanie zupełnie nowego art. 47¹ ustawy o prawie autorskim. Pierwszy z nich przewiduje prawo twórcy, którego wynagrodzenie jest uzależnione od wysokości przychodów z korzystania z utworu, do:

• otrzymania informacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia w przypadkach, w których nie stosuje się przepisu art. 47 ustawy o prawie autorskim,

• wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.

Z kolei art. 47¹ wprowadza obowiązek korzystającego z utworu do regularnego przechowywania informacji o przychodach z korzystania z utworu oraz o wynagrodzeniu w związku z tym korzystaniem odrębnie dla każdego pola eksploatacji. Jeżeli wkład twórczy artysty nie jest znaczący w stosunku do wykorzystanej całości, informacje są przekazywane wyłącznie na wniosek twórcy. Odrębne regulacje zostały przewidziane dla wybranych rodzajów utworów zbiorowych, zbioru utworów i utworów współautorskich, a także audiowizualnych.

Odpowiedzialność serwisów UGC

W ramach nowelizacji nałożono na platformy typu User Generated Content (np. serwisy YouTube lub popularne media społecznościowe) obowiązek uzyskania licencji na rozpowszechnianie treści chronionych prawe. Nie wystarczy więc już odwołać się do usługi hostingu. Użytkownicy mają obowiązek uzyskać licencję na własną rękę wyłącznie w sytuacji, kiedy uzyskują znaczne przychody z publikowanych w obrębie swoich kanałów utworów.

Znowelizowane przepisy ustawy o prawie autorskim weszły w życie we wrześniu 2024 r. Upłynęło więc zbyt mało czasu, aby oceniać skuteczność zmian. Stowarzyszenie ZAiKS już teraz zapowiada jednak, że potrzebne będą kolejne zmiany dotyczące m.in. buy-out’ów praw autorskich, klauzuli droit de suite (autorskie prawo majątkowe umożliwiające twórcy lub jego spadkobiercom uzyskanie wynagrodzenia procentowego w przypadku dokonywanej zawodowo odsprzedaży oryginału dzieł plastycznych lub fotograficznych), czy wykorzystania sztucznej inteligencji w pracy twórców.

Jak możemy Ci pomóc?

Kancelaria Prawna RPMS świadczy kompleksową obsługę prawną twórców. Pomagamy chronić pracę artystów poprzez:

• przygotowywanie i negocjację umów licencyjnych i o przeniesienie praw do utworu,

• prowadzenie sporów sądowych związanych m.in. z plagiatem, naruszeniem monopolu prawnoautorskiego i klauzulą bestsellerową,

• audytowanie portfolio IP przedsiębiorstw i doradztwo w zakresie zarządzania własnością intelektualną,

• sporządzanie opinii prawnych w przedmiocie sytuacji twórców,

• prowadzenie szkoleń z zakresu prawa autorskiego.

Pytania i odpowiedzi

Zaufali nam