Zastaw na udziałach spółki z o.o., spółki akcyjnej i prostej spółki akcyjnej (PSA)

Zastaw należy do ograniczonych praw rzeczowych. Ograniczone prawa rzeczowe to prawa, które zapewniają określoną, węższą niż własność, formę władztwa nad rzeczą. Są one ustanawiane na cudzej rzeczy i służą do zaspokojenia potrzeb właściciela tego prawa, ograniczając przy tym niektóre uprawnienia właściciela rzeczy obciążonej. W prawie cywilnym wyróżnia się pięć ograniczonych praw rzeczowych, które stanowią katalog zamknięty:

1. Użytkowanie — prawo do korzystania z rzeczy oraz pobierania z niej pożytków.

2. Służebności — prawa polegające na korzystaniu z cudzej nieruchomości w określony sposób. Wyróżnia się służebność gruntową, osobistą oraz służebność przesyłu.

3. Zastaw — prawo mające na celu zabezpieczenie wierzytelności, ustanawiane na rzeczy ruchomej. W przypadku niespłacenia długu wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z rzeczy.

4. Hipoteka — prawo służące zabezpieczeniu wierzytelności na nieruchomości. Hipoteka umożliwia wierzycielowi dochodzenie zaspokojenia z nieruchomości, niezależnie od tego, kto jest jej właścicielem.

5. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu — specyficzne prawo do korzystania z lokalu mieszkalnego lub użytkowego, charakterystyczne dla spółdzielni mieszkaniowych.

Ograniczone prawa rzeczowe są więc instrumentami prawnymi, które pozwalają korzystać z rzeczy w określony sposób, nie będąc jej właścicielem, i są ustanawiane z myślą o zabezpieczeniu interesów stron trzecich z reguły wierzyciela.

Dzięki zastawowi wierzyciel zyskuje prawo do zaspokojenia swojej wierzytelności z danej rzeczy, jeśli dłużnik nie spłaci zobowiązania w ustalonym terminie. W praktyce oznacza to, że dłużnik może korzystać z rzeczy, ale w przypadku niespełnienia zobowiązania, wierzyciel ma prawo zająć tę rzecz i sprzedać ją, aby odzyskać należne środki.

Przykładem zastawu może być sytuacja, w której osoba fizyczna pożycza pieniądze od banku na zakup samochodu, a sam samochód staje się przedmiotem zastawu. Oznacza to, że do momentu spłaty całej pożyczki, bank ma prawo do samochodu – jeśli dłużnik nie spłaci zobowiązania, bank może przejąć pojazd i sprzedać go, aby pokryć pozostały dług. Tego typu zabezpieczenie jest powszechnie stosowane w przypadku pożyczek na rzeczy wartościowe, gdyż pozwala bankowi na minimalizację ryzyka związanego z niewypłacalnością dłużnika.

Oprócz zastawu na rzeczach ruchomych prawo przewiduje również możliwość ustanowienia zastawu na prawach majątkowych. Przykładem takich praw może być wierzytelność przyszła, prawo patentu, prawo ochronne znaku towarowego, wzory przemysłowe, majątkowe prawa autorskie i także prawa wynikające z akcji lub udziałów.

Zastaw na rzeczach ruchomych różni się od zastawu na prawach głównie przedmiotem zabezpieczenia. Rzeczy ruchome, jak sprzęt, maszyny czy pojazdy, są materialnymi przedmiotami, na które można fizycznie oddziaływać. W przypadku zastawu na prawach przedmiotem zabezpieczenia są wartości niematerialne, takie jak uprawnienia wynikające z akcji, wierzytelności z tytułu pożyczek, czy prawa do dywidend.

Różnica pojawia się również w sposobie korzystania z przedmiotu zastawu. Rzeczy ruchome mogą być w dalszym ciągu wykorzystywane przez zastawcę zgodnie z ich przeznaczeniem, co może być szczególnie istotne w przypadku przedsiębiorstw, które nie mogą pozwolić sobie na przestój maszyn czy sprzętu. Z kolei zastaw na prawach, takich jak wierzytelności, może wpływać na możliwość swobodnego dysponowania nimi – na przykład zastawca może być ograniczony w przenoszeniu wierzytelności na inne podmioty.

Przejęcie przedmiotu zastawu rejestrowego na własność

Procedura przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego na własność rozpoczyna się od upływu terminu wykonania zobowiązania, które zostało zabezpieczone tym zastawem. Po tym terminie zastawnik, czyli wierzyciel, ma prawo przejąć przedmiot zastawu na własność. Przejęcie staje się skuteczne z dniem, który zależy od rodzaju zabezpieczenia.

Kolejnym krokiem jest ustalenie wartości przedmiotu zastawu rejestrowego przejętego na własność. Sposób ustalenia tej wartości zależy od rodzaju przedmiotu.

Przejęcie przedmiotu zastawu na własność prowadzi do zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym do wysokości wartości przedmiotu zastawu. Jeśli wartość przedmiotu przewyższa wysokość zabezpieczonej wierzytelności, zastawnik zobowiązany jest do uiszczenia kwoty nadwyżki na rzecz zastawcy w terminie 14 dni od dnia przejęcia. Procedura ta ma na celu równomierne zaspokojenie wierzyciela i ochronę interesów zastawcy, aby wartość przejętego przedmiotu odpowiadała rzeczywistej wartości zabezpieczonego długu, unikając nadmiernego zaspokojenia wierzyciela.

Sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego

Procedura sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego może zostać przeprowadzona, jeśli umowa zastawnicza przewiduje taki sposób zaspokojenia wierzyciela. Zastawnik, czyli wierzyciel, po upływie terminu wykonania zobowiązania, składa wniosek o przeprowadzenie przetargu, a notariusz lub komornik ma 14 dni na jego zorganizowanie. Wniosek powinien zawierać informacje takie jak imię i nazwisko lub nazwę zastawnika, zastawcy oraz dłużnika (jeśli nie jest on zastawcą), przedmiot zastawu oraz jego wartość szacunkową, jeśli została określona. Zastawnik może także wskazać dzień ogłoszenia o przetargu oraz żądać zamieszczenia ogłoszenia w prasie lokalnej lub w inny sposób, na przykład przez wysyłanie indywidualnych zawiadomień.

Sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego jest równoważna ze sprzedażą w postępowaniu egzekucyjnym, co oznacza, że nabywca staje się właścicielem przedmiotu z chwilą zapłaty ceny nabycia. Cena wywołania wynosi co najmniej 50% wartości szacunkowej, a uczestnicy przetargu muszą złożyć rękojmię w wysokości co najmniej 10% wartości szacunkowej. W przetargu nie mogą uczestniczyć zastawnik, zastawca, dłużnik, przeprowadzający przetarg oraz osoby z nimi związane. Jeśli uczestnik przetargu nie dokona zapłaty w terminie, traci wpłaconą rękojmię oraz prawa wynikające z przybicia, a przetarg jest niezwłocznie wznawiany.

Po zakończeniu przetargu przeprowadzający sporządza protokół zawierający wszystkie istotne informacje dotyczące przebiegu przetargu, w tym miejsce i czas, przedmiot sprzedaży, wartość szacunkową, oferowaną cenę, dane nabywcy oraz sposób zapłaty. Protokół ten doręcza się zastawnikowi, zastawcy, dłużnikowi oraz nabywcy.

Zgodnie z art. 330 KC – „Zastawnik może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania prawa obciążonego zastawem”. Oznacza to, że zastawnik ma również prawo do uzyskiwania informacji na temat sytuacji finansowej spółki, której udziały są zastawione. Prawo to jest kluczowe, ponieważ pozwala zastawnikowi monitorować sytuację spółki i oceniać ryzyko związane z potencjalnym zaspokojeniem swoich roszczeń. Prawo do informacji może obejmować dostęp do dokumentów finansowych, sprawozdań oraz protokołów zgromadzeń wspólników. Zastawnik może również podejmować działania mające na celu ochronę wartości zastawionych udziałów. W praktyce oznacza to, że może on sprzeciwiać się decyzjom, które mogłyby doprowadzić do obniżenia wartości udziałów, np. decyzjom o wypłacie dywidendy w sposób, który mógłby zagrozić stabilności finansowej spółki lub przeciwnie, decyzjom, które nie przewidują jego wypłaty. Wszystkie te prawa mieszczą się w definicji wykonywania czynności zmierzających do zachowania prawa obciążonego zastawem.

Zgodnie z art. 180 § 1 k.s.h. umowa zastawu na udziałach spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Oprócz notarialnego poświadczenia podpisów wymagane jest także zawarcie na umowie daty pewnej, o czym stanowi art. 329 § 1 k.c. Data pewna to termin, który odnosi się do określenia daty, której nie można podważyć w kontekście jej wiarygodności, czyli daty potwierdzonej przez niezależne źródło. W praktyce oznacza to, że dokument uzyskuje datę pewną, gdy data ta jest w sposób obiektywny udokumentowana i niemożliwe jest jej późniejsze zmienienie. Czynność prawna ma datę pewną w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym — od daty dokumentu urzędowego, w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez notariusza — od daty wzmianki, w razie opatrzenia kwalifikowanym elektronicznym znacznikiem czasu dokumentu w postaci elektronicznej — od daty opatrzenia kwalifikowanym elektronicznym znacznikiem czasu.

Zgodnie z przepisami Kodeksu Spółek Handlowych, w zależności od treści umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ustanowienie zastawu na udziałach może być uzależnione od zgody spółki. Tego rodzaju regulacje mają na celu ochronę interesów spółki oraz pozostałych wspólników, pozwalając na kontrolowanie transakcji dotyczących udziałów. Zgoda taka może być wymagana również w przypadku zbycia całości lub części udziału. Organem spółki uprawnionym do udzielenia zgody na ustanowienie zastawu jest zazwyczaj zgromadzenie wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. W niektórych przypadkach możliwe jest przekazanie kompetencji do wyrażenia takiej zgody zarządowi spółki lub innemu wskazanemu podmiotowi. W praktyce oznacza to, że wspólnik, chcąc ustanowić zastaw na swoich udziałach, powinien zwrócić się do odpowiedniego organu spółki o zgodę, zanim podejmie dalsze kroki w celu realizacji takiej transakcji jeżeli umowa danej spółki wymaga takiej zgody. Warto pamiętać, że brak uzyskania wymaganej zgody może skutkować nieważnością czynności prawnej dotyczącej ustanowienia zastawu. Dlatego też wszyscy wspólnicy powinni dokładnie zapoznać się z postanowieniami umowy spółki, aby uniknąć problemów prawnych związanych z zastawieniem udziałów. Zgoda spółki na ustanowienie zastawu powinna zostać wyrażona w formie pisemnej.

Zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zobowiązany jest do prowadzenia księgi udziałów. W księdze tej zarząd zobligowany jest do ujawnienia wielu istotnych informacji, takich jak dane wspólników, liczba oraz wartość nominalna posiadanych przez nich udziałów. Szczególnie ważnym elementem jest również wpisywanie informacji dotyczących ustanowienia zastawu lub użytkowania udziałów.

W sytuacjach, o których powiemy w dalszej części, zastawnik uzyskuje pewne prawa względem tych udziałów, a obowiązkiem zarządu jest wprowadzenie odpowiednich zmian, by uwzględnić ten fakt. Obowiązek ten rozciąga się także na dokonanie odpowiedniego wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym. Za każdym razem, gdy wprowadzona zostaje zmiana, zarząd składa do sądu rejestrowego nową listę wspólników, podpisaną przez wszystkich członków zarządu. Lista ta zawiera informacje o liczbie oraz wartości nominalnej udziałów każdego wspólnika, a także wzmiankę o ustanowieniu zastawu lub prawie użytkowania udziału.

Umowa zastawu akcji w spółce akcyjnej wymaga określonej formy, która jest identyczna jak ta opisana w rozdziale o zastawie udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. W zakresie uprawnień zastawnika w spółce akcyjnej także występuje wiele podobieństw. Przede wszystkim zgodnie z art. 343 KSH zastawnik traktowany jest w spółce akcyjnej jak akcjonariusz, lecz nie posiada pełni jego praw. Oznacza to uprawnienia do pobierania dywidendy, zwoływania zgromadzeń, prawo głosu (z wyjątkami, o czym mowa poniżej), a także prawa organizacyjne, które mogą polegać na udziale w Walnym Zgromadzeniu, zwoływaniu Walnego Zgromadzenia, zgłaszanie oraz zaskarżanie uchwał Walnego Zgromadzenia.

Zastawnik oraz użytkownik akcji mogą korzystać z prawa głosu związanego z tymi akcjami, pod warunkiem że takie uprawnienie zostało określone w umowie zastawy. Ważnym elementem jest również wpis dotyczący ustanowienia zastawu lub użytkowania oraz upoważnienia do wykonywania prawa głosu, który powinien znaleźć się w rejestrze akcjonariuszy lub na rachunku papierów wartościowych. Statut spółki akcyjnej może natomiast wprowadzać ograniczenia w tym zakresie, przewidując zakaz przyznawania prawa głosu zastawnikowi lub użytkownikowi akcji. Może też uzależniać przyznanie tego prawa od zgody odpowiedniego organu spółki.

Jak wskazuje art. 406 § 1 KSH, zastawnicy posiadający prawo głosu, mają prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu spółki, która nie jest spółką publiczną. Istotnym warunkiem jest jednak dokonanie wpisu do rejestru akcjonariuszy. Aby zyskać możliwość uczestnictwa w zgromadzeniu, wpis taki musi zostać dokonany co najmniej tydzień przed planowanym terminem zebrania.

Z uwagi na to, że zgodnie z art. 343 KSH zastawnik ma prawa akcjonariusza, powinien on znać obowiązki organów spółki akcyjnej, której akcje są przedmiotem jego uprawnień. Zgodnie z art. 407 § 1 KSH lista akcjonariuszy uprawnionych do udziału w walnym zgromadzeniu musi zawierać następujące dane: imiona, nazwiska (lub nazwy firm), adres zamieszkania (lub siedzibę), liczbę, rodzaj i numery akcji oraz liczbę przysługujących głosów. Lista musi być udostępniona w lokalu zarządu przez trzy dni powszednie przed walnym zgromadzeniem. Akcjonariusze mogą też żądać odpisu wniosków dotyczących porządku obrad na tydzień przed zgromadzeniem. Zastawnik posiadający prawo głosu ma także prawo żądania, aby fakt ustanowienia zastawu na akcji został zaznaczony na tej liście.

Podsumowując, ustanowienie zastawu na udziałach w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, akcjach spółek akcyjnych oraz prostej spółki akcyjnej jest skutecznym sposobem zabezpieczenia wierzytelności, jednak wymaga zachowania określonej formy prawnej. Prawidłowo zawarty zastaw, zarówno od strony formalnej, jak i umownej, zapewnia nie tylko zabezpieczenie roszczeń, ale także skuteczną ochronę przed ryzykiem niespłacenia długu.