Zakaz konkurencji członka zarządu i członka rady nadzorczej

Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu spółek handlowych

Obowiązujące przepisy kodeksu spółek handlowych wprowadzają zakaz konkurencji dla członków zarządu odpowiednio w art. 211 k.s.h. dla spółki z o.o., art. 380 dla spółki akcyjnej oraz art. 30055 §3 k.s.h. dla prostej spółki akcyjnej. Możliwe są także odpowiednie uregulowania w ramach umowa spółki. Wszystkie te regulacje mają na celu zabezpieczenie spółki przed wykorzystaniem przez osobę piastującej funkcję kierowniczą istotnych informacji, a w rezultacie zabezpieczenie spółki przed potencjalną szkodą.

Mimo to, zwłaszcza w strukturze grup kapitałowych, często dochodzi do sytuacji, kiedy ta sama osoba:

pełni funkcję członka zarządu w kilku spółkach jednocześnie (np. spółce zależnej i dominującej);
piastuje funkcję członka rady nadzorczej w jednej spółce i członka zarządu w innej spółce;
jest jednocześnie członkiem zarządu i prowadzi własną działalność gospodarczą.

Takie sytuacje rodzą pytanie, czy postępowanie członków zarządu narusza obowiązujące zakazy, a jeśli tak, to czy zakaz można uchylić? Poniżej prezentujemy konstrukcję przewidzianą dla spółki z o.o. W innych spółkach kapitałowych wygląda on bardzo podobnie.

Zgodnie z art. 211 k.s.h. członek zarządu nie może bez zgody spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, wspólnik spółki osobowej lub członek organu spółki kapitałowej, a także w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako członek organu.

Zakaz wykracza jednak poza samo piastowanie stanowiska i obejmuje również udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania przez członka zarządu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania przynajmniej jednego członka zarządu.

Ograniczenie ma charakter bezwzględny i może zostać uchylony uchwałą organu uprawnionego do powoływania członków zarządu, czyli zgromadzenia wspólników (lub rada nadzorcza w spółce akcyjnej). Na mocy umowy (lub statutu) można jednak zmienić zasady zwalniania członka zarządu z zakazu konkurencji.

W praktyce przepis oznacza, że zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej nie dotyczy wyłącznie członków zarządu sensu stricte, ale również osób zasiadających w zarządzie jednej spółki oraz radzie nadzorczej innego podmiotu. Podkreślił to m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie z dnia 24 kwietnia 2019 r., sygn. I AGa 372/18 wskazując, że osoba wybrana do pełnienia funkcji członka rady nadzorczej przez grupę akcjonariuszy jest objęta zakazem konkurencji.

Należy dokonać rozróżnienia przedmiotowego zakazu, ponieważ powołany przepis wspomina o:

zajmowaniu się interesami konkurencyjnymi – w tych przypadkach niezbędna jest aktywność członka zarządu;
uczestniczenie w spółce konkurencyjnej – tutaj wystarczy wyłącznie bierne zasiadanie w zarządzie.

Jak rozumieć pojęcie zakazu konkurencji na gruncie przepisów k.s.h.?

Kodeks spółek handlowych nie definiuje pojęcia interesów konkurencyjnych, dlatego w doktrynie brakuje jednolitego poglądu co do zakresu czasowego i terytorialnego obowiązywania zakazu. Jako zakres czasowy wskazuje się zwykle okres od momentu powołania członka zarządu do chwili jego odwołania lub ustąpienia. Obszar obowiązywania zakazu może być rozpatrywany na jeden z dwóch sposobów:

wyłącznie jako terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z uwagi na zakres obowiązywania ustawy k.s.h;
jako obszar globalny (w przypadku spółek transgranicznych).

Ma to doniosłe znaczenie dla tych podmiotów, które prowadzą równoległą działalność gospodarczą w wielu krajach.

Samo pojęcie interesów konkurencyjnych może być zdefiniowane, jako branie udziału w przedsięwzięciach lub transakcjach gospodarczych, których skutki odnoszą się do tego samego lub zbliżonego kręgu odbiorców.

Warto jednak podkreślić, że w doktrynie zwraca się uwagę na bardzo szeroki zakres określenia „zajmowania się” interesami konkurencyjnymi. Nie chodzi wyłącznie o sam fakt reprezentowania spółki, podpisywania w jej imieniu umów lub prowadzeniu rozmów z kontrahentami, ale każde działanie, które w sposób proaktywny wspiera podmiot w realizowaniu jego strategii. Za działanie konkurencyjne zostaną więc uznane również udzielanie rady, dzielenie się doświadczeniem i każdego innego rodzaju wsparcie merytoryczne.

Członek zarządu rozważający podjęcie działań, które potencjalnie mogą zostać uznane za konkurencyjne, powinien z wyprzedzeniem zasięgnąć porady prawnej kancelarii specjalizującej się w korporacyjnej obsłudze spółek.

W jaki sposób i kiedy powinna zostać wyrażona zgoda uchylająca zakaz konkurencji?

Przepisy kodeksu spółek handlowych, choć wskazują, kto jest uprawniony do formalnego cofnięcia zakazu konkurencji, nie precyzują pozostałych aspektów takiego zniesienia odpowiedzialności. Dlatego rozważając podjęcie decyzji o zwolnieniu z zakazu konkurencji, należy przewidzieć:

w jakiej formie zostanie wyrażony zakaz (nie ma obowiązku zachowania formy pisemnej, ale zdecydowanie ułatwi to udowodnienie zwolnienia na wypadek sporu);
w jakim zakresie zostało udzielone zwolnienie z zakazu (może być całkowite lub częściowe, np. wyłącznie w zakresie wycinka profilu działalności);
kiedy członek zarządu zostanie zwolniony z odpowiedzialności (teoretycznie zgody można udzielić nawet ex post).

Należy również pamiętać, że obowiązujące przepisy nie dozwalają na wyrażenie zgody w sposób dorozumiany, np. poprzez brak sprzeciwu mimo świadomości wspólników co do prowadzenia interesów konkurencyjnych przez członka zarządu. Decyzja musi być wyraźna i jednoznaczna. W razie ewentualnego sporu sądowego co do faktu i zakresu zwolnienia z zakazu konkurencji ciężar dowodu będzie spoczywał na członku zarządu.

W kontekście zakazu konkurencji warto zwrócić uwagę na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2007 r., sygn. V CSK 129/07, w którego uzasadnieniu podkreślono „jednokierunkowy” wymiar zakazu konkurencji. Owa jednokierunkowość przejawia się w tym, że do zniesienia zakazu wystarczająca jest jedynie zgoda spółki, w które członek zarządu pierwotnie wykonywał swoje obowiązki, ale już nie drugiego podmiotu, w którym członek zarządu zasiadł w drugiej kolejności.

Orzeczenie doczekało się zdecydowanej krytyki wśród przedstawicieli doktryny, jako dopuszczające do sytuacji, w której interes drugiej ze spółek nie będzie w wystarczającym stopniu chroniony.

Odpowiedzialność za naruszenie zakazu konkurencji

Naruszenie zakazu konkurencji może prowadzić do wyrządzenia spółce znacznej szkody. Aby ograniczyć ryzyko jej wystąpienia, a przynajmniej wysokość, ustawodawca przyznał podmiotom prawa handlowego szereg instrumentów ochronnych, z których podmiot może skorzystać. Jest to:

możliwość odwołania członka zarządu lub czasowego zawieszenia go w uprawnieniach (odpowiednio art. 203 k.s.h. i 370 k.s.h., 30063 k.s.h.);
na żądanie wszystkich pozostałych wspólników sp. z o.o., których udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego, sąd może odwołać wspólnika będącego jednocześnie członkiem zarządu z ważnych przyczyn. Ich katalog warto wymienić w umowie spółki, aby uniknąć niepewności co do zakresu żądania. Udziały wyłączanego wspólnika muszą zostać nabyte przez wspólników lub osoby trzecie (Art. 266 k.s.h.);
wytoczenie powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej przez członka zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, a także likwidatora (art. 295 k.s.h., 486 k.s.h. oraz 300125 k.s.h.). Roszczenie spółki przedawnia się z upływem 3 lat od dnia dowiedzenia się o szkodzie, ale nie później niż 10 lat od dnia wyrządzenia szkody. Powództwo może wytoczyć również wspólnik, jeżeli spółka nie uczyni tego w terminie 1 roku od dnia ujawnienia czynu szkodzącego. Należy pamiętać, że w drugim przypadku wprawdzie powodem jest wspólnik, ale musi on wykazać szkodę wyrządzoną spółce, a nie sobie.

Niezależnie od odpowiedzialności cywilnoprawnej możliwe jest też złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa z art. 296 k.k. i pociągnięcie członka zarządu do odpowiedzialności karnej. Zgodnie z powołanym przepisem odpowiedzialność powstaje z momentem nadużycia udzielonych uprawnień lub niedopełnienia ciążącego na osobie obowiązku i wyrządzenie w związku z tym szkody spółce. W tym przypadku kara to nawet do 10 lat pozbawienia wolności (w przypadku wyrządzenia szkody wielkich rozmiarów).

Zakaz konkurencji a przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Niezależnie od odpowiedzialności na gruncie kodeksu spółek handlowych oraz kodeksu karnego członek organu spółki, który wykorzystał informacje posiadane w związku w pełnioną funkcją, może ponosić odpowiedzialność na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Dotyczy to oczywiście sytuacji, kiedy członek zarządu nie otrzymał zgody spółki na prowadzenie działań konkurencyjnych.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 powołanej ustawy za czyn nieuczciwej konkurencji uważa się ujawnienie, wykorzystanie lub pozyskanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa.

Pojęcie tajemnicy przedsiębiorstwa jest bardzo szerokie i obejmuje informacje:

techniczne;
technologiczne;
organizacyjne;
inne, o ile posiadają wartość gospodarczą i nie zostały powszechnie udostępnione lub nie są łatwo dostępne, a podmiot podjął działania zmierzające do zachowania ich poufności (np. informacje prawne, marketingowe, dotyczące infrastruktury IT).

Sankcje przewidziane w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Katalog roszczeń dotyczący zwalczania nieuczciwej konkurencji znajduje się w art. 18 oraz 23 ustawy i obejmuje zarówno odpowiedzialność cywilnoprawną, jak i karną.

W pierwszym przypadku przedsiębiorca (lub organizacja działająca w celu zwalczania nieuczciwej konkurencji) może dochodzić m.in. naprawienia szkody, zaniechania niedozwolonych działań i usunięcia ich skutków, a także wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści.

Odpowiedzialność karna jest przewidziana na wypadek wykorzystania tajemnicy przedsiębiorstwa i wyrządzenia znacznej szkody spółce i opiewa na grzywnę, karę ograniczenia wolności lub pozbawienie wolności do lat 2.

Obowiązujące przepisy przewidują szereg mechanizmów, które pozwalają spółkom prawa handlowego na efektywną obronę swojego interesu w razie prowadzenia działań konkurencyjnych przez członka zarządu. W wielu przypadkach ze względu na skomplikowaną konstrukcję przepisów i brak jednolitego orzecznictwa zasadne będzie skorzystanie ze wsparcia kancelarii prawnej.

Pytania i odpowiedzi

Czy można wzmocnić ustawowy zakaz konkurencji w umowie z członkiem zarządu?

Popularną praktyką jest umieszczanie w umowach konstytuujących stosunek podstawowy (np. umowa o pracę, zlecenie) klauzul lub nawet całych załączników w postaci odrębnych umów o zakazie konkurencji. To dobre miejsce, aby w sposób wyczerpujący uregulować obostrzenia dotyczące praw członka zarządu.

W jaki sposób spółka może wykazać wysokość poniesionej szkody?

Konieczne jest wykazanie szkody realnie wyrządzonej, a nie strat ewentualnych. Musi ona pozostawać w związku przyczynowo-skutkowym z działalnością konkurencyjną. Zwykle niezbędne będzie skorzystanie z pomocy biegłego, który na polecenie sądu wyliczy na podstawie dokumentacji finansowej majątkową szkodę spółki.

Czy spółka może zabezpieczyć się przed działaniami konkurencyjnymi byłych członków zarządu?

Tak, określając czasowy zakres umowy o zakazie konkurencji należy wskazać, że obejmuje ona nie tylko okres faktycznego wykonywania obowiązków przez daną osobę, ale również określony czas (np. 12 lub 24 miesiące) po ustaniu pełnienia funkcji przez członka zarządu.

MAM PYTANIA | JESTEM ZAINTERESOWANY / A OFERTĄ

Zaufali nam: