Zachowek

Czym jest zachowek?

Zachowek to prawo do świadczenia pieniężnego, które przysługuje po śmierci członka najbliższej rodziny w przypadku pominięcia w testamencie bądź uwzględnienia danej osoby, ale w niższej wysokości niż przewiduje to dziedziczenie ustawowe. Jest to zatem forma rekompensaty dla osób, które z różnych względów mogły zostać wyłączone z ostatniej woli zmarłej osoby, czyli spadkodawcy. Do jego wypłaty zobowiązani są pozostali spadkobiercy, którzy zgodnie z literą prawa powinni solidarnie zapłacić zachowek na rzecz uprawnionej osoby.

W jakim celu ustanowiono instytucję zachowku? Otóż chodzi w tym przypadku o ochronę interesów członków najbliższej rodziny spadkodawcy po jego śmierci. W praktyce zachowek ogranicza zatem swobodę spadkodawcy w dysponowaniu posiadanym majątkiem na wypadek śmierci, a jego celem jest przeciwdziałanie sytuacjom, w których przykładowo osoba zmarła zapisała w testamencie cały majątek swojemu partnerowi, pomijając tym samym własne dzieci.

Ciekawym przykładem funkcjonowania zachowku może być także sprawa rozstrzygana przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Orzeczony dnia 5.08.2021 roku wyrok (I C265/20) był korzystny dla powoda, który udowodnił tym samym prawo do uzyskania zachowku od swojego brata oraz swojego syna. Sytuacja jest o tyle ciekawa, że matka powoda oraz jednego z pozwanych będąca w momencie śmierci wdową sporządziła testament, którym cały majątek przekazała jednemu z synów oraz swojemu wnukowi (synowi powoda), wykluczając tym samym drugiego syna.

Co więcej, złożyła w nim oświadczenie, że pozbawia prawa do zachowku swojego drugiego syna z uwagi na to, że w przeszłości nie dopełniał względem niej obowiązków rodzinnych. Sąd na podstawie zeznań świadków ustalił, że obaj bracia przez lata byli skłóceni, a matka przed śmiercią pozostawała po stronie jednego z nich. Powód próbował jednak nawiązać relację z matką, co zeznali świadkowie. W efekcie wydziedziczenie nie mogło zostać uznane za skuteczne, ponieważ jak ustalił sąd wina za zerwanie więzów rodzinnych leżała po stronie matki, w związku z czym nie mogła ona później wydziedziczyć swojego syna z powodu braku więzi. Sąd zasądził więc należny powodowi zachowek i nakazał jego solidarną wypłatę obu pozwanym.

Komu przysługuje zachowek?

To, kto może ubiegać się o wypłatę zachowku po śmierci członka najbliższej rodziny, reguluje art. 991 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym prawo to przysługuje jedynie zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. W przypadku zstępnych prawo do zachowku ogranicza się jedynie do dzieci oraz wnuków zmarłej osoby, jednak obowiązuje zasada, że jeżeli dziecko spadkodawcy żyje, to możliwość ubiegania się o prawo do zachowku przez dalszych zstępnych zostaje wyłączone. W związku z tym wnuk może uzyskać zachowek po babci bądź dziadku jedynie wtedy, gdy jego ojciec lub matka nie żyje. W przypadku ubiegania się o zachowek przez zstępnych istotne jest także to, że nie ma znaczenia, czy są to zstępni naturalni, czy dzieci przysposobione.

O zachowek ubiegać może się również małżonek spadkodawcy, jednak jedynie wtedy, gdy w momencie śmierci pozostawali oni w ważnym związku małżeńskim. Istotne w tym przypadku jest to, że zachowek nie przysługuje nie tylko po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, ale również wtedy, gdy sprawa rozwodowa jest w toku, ale spadkobierca wniósł o rozwód z orzeczeniem o winie współmałżonka. Na tej samej zasadzie prawo do ubiegania się o zachowek po śmierci małżonka ogranicza separacja. Nie ma znaczenia w tym kontekście natomiast nieformalna separacja, nawet jeśli trwa ona latami.

W jakich sytuacjach o zachowek mogą ubiegać się rodzice spadkodawcy? Otóż jest to możliwe jedynie wtedy, gdy osoba zmarła nie miała dzieci oraz małżonka. Wynika to z kolejności dziedziczenia. Warto pamiętać także o tym, że prawo do zachowku przysługuje nie tylko rodzicom naturalnym, ale również adopcyjnym. Obowiązuje jednak zasada, że rodzice naturalni tracą prawo do zachowku po swoich dzieciach po ich przysposobieniu, czyli np. wtedy, gdy z różnych przyczyn trafią one do adopcji.

Zachowek – kto go nie otrzyma?

Jak już wspomniano, zachowek to instytucja, która ma na celu zabezpieczenie interesów członków najbliższej rodziny po śmierci spadkodawcy. Istotne w tym przypadku jest to, że prawo do zachowku wynika z istniejących więzi rodzinnych, a co za tym idzie, wypłata świadczenia jest niezależna od woli spadkodawcy, a nawet może być z nią sprzeczna. Ograniczenie swobody dysponowania własnym majątkiem można jednak ominąć, jednak musi to być wyraz woli spadkodawcy. W jaki sposób powinna zostać wyrażona? Otóż spadkodawca, który pragnie odebrać danej osobie możliwość ubiegania się o wypłatę zachowku, powinien wydziedziczyć ją w testamencie. W tym miejscu warto jednak wspomnieć, że istnieją pewne wyjątki, co potwierdza postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2020 roku, sygn. akt II CSK 574/19. Zgodnie z jego treścią o zachowek ma prawo ubiegać się osoba wydziedziczona bez przyczyny, która została wyłączona z dziedziczenia ustawowego. Powinna powołać się wówczas na nieważność bądź bezskuteczność wydziedziczenia.

Kto poza osobami skutecznie wydziedziczonymi nie uzyska zachowku? Otóż zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawo do świadczenia nie przysługuje osobom, które:

• zostały uznane za niegodne dziedziczenia, co musi zostać orzeczone przez sąd;

• odrzuciły spadek;

• zrzekły się dziedziczenia, co potwierdza umowa zawarta ze spadkodawcą;

• rozwiodły się ze spadkodawcą przed jego śmiercią, bądź pozostawały z nim w orzeczonej separacji;

• wystąpiły przed śmiercią spadkodawcy o rozwód bądź separację z jego winy, a żądanie to było uzasadnione;

• otrzymały darowiznę od spadkodawcy, zostały powołane do spadku bądź uczyniony został na ich rzecz zapis – pod warunkiem, że otrzymały one równowartość przysługującej im kwoty zachowku.

Ile wynosi zachowek?

Będąc świadomym tego, w jakich sytuacjach można ubiegać się o zachowek, warto wiedzieć również to, ile on wynosi. W praktyce uzależnione jest to od tego, kto się o niego ubiega. Standardowy zachowek stanowi ½ wartości udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie w przypadku dziedziczenia ustawowego. Oznacza to, że osoba uprawniona do otrzymania zachowku uzyskuje zwykle połowę tego, co należałoby jej się w sytuacji, gdy dziedziczyłaby w ramach dziedziczenia ustawowego.

Wyższa wartość zachowku przysługuje natomiast jeżeli prawo do świadczenia uzyskują małoletni oraz osoby trwale niezdolne do pracy. W ich przypadku wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości ich udziału spadkowego. Istotne jest także to, że zarówno stwierdzenie małoletności, jak i trwałej niezdolności do pracy następuje w momencie otwarcia spadku. O ile jednak stwierdzenie małoletności nie stanowi problemu (osoby poniżej 18 roku życia z wyjątkiem kobiet powyżej 16 roku życia, które uzyskały zezwolenie sądu na zawarcie związku małżeńskiego), to Kodeks cywilny nie zawiera definicji trwałej niezdolności do pracy. W związku z tym rozstrzyga o tym każdorazowo sąd, który opiera się na dostępnych mu dowodach.

W tym miejscu należy wspomnieć także o tym, że zachowek to świadczenie, które wypłacane jest w formie pieniężnej. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy masa spadkowa obejmowała wyłącznie rzeczy (nieruchomości bądź rzeczy ruchome). Wynika to z faktu, że roszczenie o zachowek jest zawsze roszczeniem o świadczenie pieniężne. Oczywiście, dopuszczalne jest także zadośćuczynienie roszczeniu o zachowek w inny sposób, jednak wymagana jest wówczas zgoda wszystkich zainteresowanych osób, czyli zarówno zobowiązanych do wypłaty zachowku, jak i uprawnionych do jego otrzymania.

Jak w praktyce obliczyć wysokość zachowku? Na potrzeby przykładu przyjmijmy, że wysokość spadku po mężczyźnie, który w momencie śmierci miał troje dorosłych dzieci i był po rozwodzie z żoną, wynosiła 150 tys. złotych. W takiej sytuacji każde z nich ma prawo do 1/3 udziału spadkowego, czyli powinno odziedziczyć 50 tys. złotych. W przypadku pominięcia dziecka w testamencie przysługuje mu zatem ½ udziału spadkowego w ramach zachowku, czyli 25 tys. złotych.

Poprawność tych wyliczeń potwierdza postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2024 roku, sygn. akt I CSK 1309/23 przedstawiające sposób obliczania zachowku krok po kroku. W tym samym postanowieniu sędzia orzekł także, że ustalając wysokość zachowku, pod uwagę nie należy brać zarówno zapisów zwykłych i poleceń, ale również roszczeń o zachowek, co miałoby na celu obniżyć wartość spadku będącą podstawą do wyliczenia świadczenia.

W kontekście kwoty ewentualnego zachowku bardzo ważne jest prawidłowe określenie wysokości spadku, czyli oszacowanie wartości poszczególnych elementów wchodzących w jego skład. O ile w przypadku gotówki nie stanowi to problemu, to trudniejsze może być określenie wartości nieruchomości oraz rzeczy ruchomych. W związku z tym warto wiedzieć, że zgodnie z orzecznictwem ustalenie wartości nieruchomości dla określenia wymiaru zachowku powinno być oparte na kryteriach rynkowych.

Potwierdza to wyrok sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 marca 2018 roku (I ACa 916/17). Rozstrzyga on bardzo ciekawą sprawę, ponieważ odnosi się do nieruchomości gruntowej, która została przed laty przekazana jako darowizna pozwanemu, a następnie podzielona przez niego na mniejsze działki, co podniosło jej łączną wartość. Sąd odrzucił jednak żądania powoda, ponieważ zgodnie z literą prawa przy obliczaniu wartości nieruchomości, która stanowi substrat zachowku, powinna być ona traktowana w taki sam sposób, jak w chwili darowizny, czyli jako całość gospodarcza. Ustalając substrat zachowku, należy jednak opierać się na aktualnych cenach rynkowych, a nie kwotach z chwili dokonania darowizny, co jest zgodne z art. 995 Kodeksu cywilnego.

Kto wypłaca zachowek?

Zachowek to świadczenie, po które należy zgłosić się do spadkobierców. W praktyce konieczność jego wypłaty może zostać stwierdzona wobec:

• spadkobierców, którzy odziedziczyli spadek;

• osób, na rzecz których spadkodawca uczynił w testamencie zapis windykacyjny;

• osób, na których rzecz spadkodawca poczynił darowizny doliczane do spadku – warunkiem w tym przypadku jest to, by darowizna była zaliczana do spadku. Warto zatem wiedzieć, że do masy spadkowej nie zalicza się drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych, a także darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku, które nastąpiły wcześniej niż 10 lat przed otwarciem spadku.

Konieczność zapłaty zachowku obowiązuje zgodnie z przedstawioną powyżej kolejnością. Istotne jest także to, że w przypadku dwóch pierwszych wymienionych grup zapłata rekompensaty na rzecz uprawnionej osoby powinna nastąpić solidarnie. W przypadku darowizn kolejność ustala się od najpóźniej do najwcześniej obdarowanych.

Jak uzyskać zachowek?

Chcąc uzyskać zachowek po członku najbliższej rodziny, należy skierować żądanie do osób zobowiązanych do jego wypłaty, czyli z reguły wszystkich spadkobierców. Powinno ono zawierać kwotę zachowku oraz podstawę do jego wypłaty. Oczywiście wystąpienie z żądaniem o wypłatę zachowku nie oznacza automatycznie tego, że zostanie on uzyskany na drodze porozumienia stron. W takiej sytuacji swoich praw można dochodzić na drodze sądowej. Należy złożyć wówczas pozew do właściwego sądu, określając w nim nie tylko strony i przedmiot sporu (kwotę zachowku), ale przedstawiając również uzasadnienie roszczenia oraz inne informacje, które mogą być istotne dla sądu.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Ubieganie się o zachowek po zmarłym członku najbliższej rodziny jest możliwe jedynie w określonym czasie. Wynika to z faktu, że roszczenie o zachowek to roszczenie majątkowe, a co za tym idzie, podlega ono przedawnieniu. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego przedawnienie następuje po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu. Jak wygląda to w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu? W tym przypadku zachowek przedawnia się po upływie 5 lat liczonych od otwarcia spadku. Przerwanie biegu przedawnienia zachowku następuje natomiast wskutek:

• wniesienia do sądu pozwu o zapłatę zachowku lub wniosku o zawezwanie do próby ugodowej, co wynika z art. 123 Kodeksu cywilnego;

• złożenia przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku z ustawy;

• podniesienia zarzutu nieważności testamentu przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Podsumowanie

Zachowek to świadczenie, którego celem jest uzyskanie rekompensaty przez osoby, które z różnych względów nie zostały uwzględnione w testamencie bądź dziedziczeniu ustawowym po zmarłym członku najbliższej rodziny. Prawo do uzyskania zachowku chroni zatem interesy blisko spokrewnionych osób, które mogą na jego podstawie dochodzić swoich roszczeń. Istotne w tym przypadku jest to, by zrobić to w odpowiednim czasie, ponieważ zachowek ulega przedawnieniu.

Pytania i odpowiedzi

Zaufali nam: