Własność intelektualna i żywność. Czy da się zastrzec recepturę?

Ochrona dorobku intelektualnego oraz sposobu ich wyrażania regulowana jest przez dwa krajowe akty prawne:

• ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
• ustawa z dnia 30 czerwca 2000 roku prawo własności przemysłowej.

Oba systemy działają niezależnie od siebie i mogą być stosowane równolegle. Należy jednak pamiętać, że o ile prawo autorskie odnosi się do sposobu wyrażania działalności twórczej, własność przemysłowa normuje:

• wynalazki,
• wzory użytkowe i przemysłowe,
• znaki towarowe,
• oznaczenia geograficzne,
• topografie układów scalonych.

Przydatna okazuje się także ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Jak można skorzystać z ochrony przysługującej na mocy ww. ustaw, jeżeli celem ochrony jest np. przepis kulinarny stanowiący wyróżnik restauracji lub popisowe danie szefa kuchni? Czy jest to w ogóle możliwe?

Ochrona receptury na gruncie prawa autorskiego

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim, przedmiotem prawa autorskiego jest utwór. To każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażania.

Katalog tego, co może być utworem, jest otwarty i wymaga każdorazowej interpretacji. Wyraźnie jednak w art. 1 ust. 21 wskazano, że chroniony może być wyłącznie sposób wyrażenia utworu, ale ustawa nie zabezpiecza:

• odkryć,
• idei,
• procedur,
• metody,
• zasad działania,
• koncepcji matematyczne.

Takie wyliczenie daje jedynie częściową odpowiedź na pytanie o ochronę przepisu na gruncie reżimu prawnoautorskiego. Nie zabezpiecza on samego doboru składników czy sposobu ich połączenia, ale chroni autora formuły kulinarnej, przepisu rozumianego jako:

• sposób opisania składników i ich kolejność,
• prezentacja metod ich połączenia,
• opis estetyki podania potrawy.

Jeżeli więc w jakikolwiek sposób ujawniasz kulinarną recepturę (np. poprzez publikację na blogu), automatycznie korzystasz z ochrony prawnoautorskiej. Jest ona bezpłatna i aktualna bez względu na to, czy przepis jest kompletny, ile osób się z nim zapoznało i przez jak długi czas był o dostępny dla osób trzecich.

Każdy utwór musi być przejawem indywidualnej twórczości. Oznacza to, że nie możesz liczyć na ochronę w przypadku skopiowania cudzego utworu i wklejenia go do swojej internetowej książki kucharskiej, nawet jeżeli skopiowanie nastąpiło za zgodą uprawnionego.

Wykorzystanie cudzej receptury poprzez przygotowanie potrawy wprawdzie nie rodzi konsekwencji prawnych bez względu na skalę działania, ale samo posłużenie się utworem (np. rozpowszechnianie treści przepisu jako swojego) już tak. Osoba korzystająca z cudzego dorobku bezprawnie musi liczyć się z roszczeniami w związku z naruszeniem sfery praw osobistych i majątkowych.

Jeżeli chcesz wykorzystać przepis (np. jego wydruk z internetu), możesz tego dokonać m.in. w ramach dozwolonego korzystania z cudzego utworu. Jest to dopuszczalne wyłącznie na użytek osobisty zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy o prawie autorskim ab initio i może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzy utworu.

Przepisy kulinarne a prawo własności przemysłowej

Na gruncie prawa własności przemysłowej możliwe jest uzyskanie ochrony na kilku płaszczyznach. W zależności od przedmiotu ochrony inny będzie jej zakres, czas trwania oraz uprawnienia samego twórcy przepisu.

Prawo ochronne na znak towarowy

Przede wszystkim twórca przepisu może zgłosić do Urzędu Patentowego wniosek o objęcie nazwy lub graficznego przedstawienia danej potrawy prawem ochronnym ze znaku towarowego. W rozumieniu art. 120 ust. 1 prawa własności przemysłowej znakiem towarowym jest każde oznaczenie umożliwiające odróżnienie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa, jeżeli przedmiot ochrony da się oznaczyć w sposób jednoznaczny i dokładny.

Praktyka pokazuje jednak, że za granicą – ramach rejestracji IP przed EUIPO – jako znak towarowy udaje się zarejestrować nawet zapach (np. aromat świeżo ściętej trawy piłek do tenisa przez holenderską firmę Vennootschap onder Firma Senta Aromatic Marketing). Nie są to jednak przypadki częste i próżno liczyć, aby krajowy Urząd Patentowy dopuszczał się podobnej liberalizacji zwyczajów.

W przypadku smaku urzędy patentowe stoją na względnie jednolitym stanowisku, zgodnie z którym substancje smakowe powinny być dostępne dla każdego przedsiębiorcy i nie mają zdolności odrożniającej (np. odrzucenie zgłoszenia smaku pomarańczy dla leków antydepresyjnych – EUTM003065539).

Co więcej, sądownictwo europejskie również odchodzi od tak szerokiego rozumienia dóbr chronionych przez własność intelektualną. Wystarczy wskazać na wyrok TSUE z dnia 13 listopada 2018 r. Legola Hengelo BV v Smilde Foods, sygn. C-310/17. W końcowym fragmencie uzasadnienia skład orzekający dał wyraz przekonaniu, aby w obrębie ustawodawstwa krajowego nie interpretować ochrony na gruncie prawa IP w sposób pozwalający na objęcie ochroną tak ulotnych wartości jak smak.

Ochrona znaku towarowego trwa 10 lat od daty jego zgłoszenia w Urzędzie Patentowym, ale można ją przedłużać na kolejne okresy po uiszczeniu stosownej opłaty. Warto podkreślić, że rozciągnięcie ochrony na kolejny okres nie pociąga za sobą obowiązku wydania decyzji administracyjnej, ani innego rodzaju potwierdzenia. Fakt ten jest jedynie odnotowywany w rejestrze znaków towarowych.

Uprawniony ze znaku towarowego może oznaczać towary objęte zgłoszeniem poprzez dopisanie do nich litery „R” wpisanej w okrąg (ang. Registered). Używanie tego oznaczenia dla towarów nieobjętych ochroną podlega grzywnie! Uprawnienie pozwala na wyłączne używanie znaku towarowego w sposób zawodowy lub zarobkowy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.