Własność intelektualna i żywność. Czy da się zastrzec recepturę?

Z jakich reżimów ochrony może skorzystać twórca receptury?

Ochrona dorobku intelektualnego oraz sposobu ich wyrażania regulowana jest przez dwa krajowe akty prawne:

ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
ustawa z dnia 30 czerwca 2000 roku prawo własności przemysłowej.

Oba systemy działają niezależnie od siebie i mogą być stosowane równolegle. Należy jednak pamiętać, że o ile prawo autorskie odnosi się do sposobu wyrażania działalności twórczej, własność przemysłowa normuje:

wynalazki,
wzory użytkowe i przemysłowe,
znaki towarowe,
oznaczenia geograficzne,
topografie układów scalonych.

Przydatna okazuje się także ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Jak można skorzystać z ochrony przysługującej na mocy ww. ustaw, jeżeli celem ochrony jest np. przepis kulinarny stanowiący wyróżnik restauracji lub popisowe danie szefa kuchni? Czy jest to w ogóle możliwe?

Ochrona receptury na gruncie prawa autorskiego

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim, przedmiotem prawa autorskiego jest utwór. To każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażania.

Katalog tego, co może być utworem, jest otwarty i wymaga każdorazowej interpretacji. Wyraźnie jednak w art. 1 ust. 21 wskazano, że chroniony może być wyłącznie sposób wyrażenia utworu, ale ustawa nie zabezpiecza:

odkryć,
idei,
procedur,
metody,
zasad działania,
koncepcji matematyczne.

Takie wyliczenie daje jedynie częściową odpowiedź na pytanie o ochronę przepisu na gruncie reżimu prawnoautorskiego. Nie zabezpiecza on samego doboru składników czy sposobu ich połączenia, ale chroni autora formuły kulinarnej, przepisu rozumianego jako:

sposób opisania składników i ich kolejność,
prezentacja metod ich połączenia,
opis estetyki podania potrawy.

Jeżeli więc w jakikolwiek sposób ujawniasz kulinarną recepturę (np. poprzez publikację na blogu), automatycznie korzystasz z ochrony prawnoautorskiej. Jest ona bezpłatna i aktualna bez względu na to, czy przepis jest kompletny, ile osób się z nim zapoznało i przez jak długi czas był o dostępny dla osób trzecich.

Każdy utwór musi być przejawem indywidualnej twórczości. Oznacza to, że nie możesz liczyć na ochronę w przypadku skopiowania cudzego utworu i wklejenia go do swojej internetowej książki kucharskiej, nawet jeżeli skopiowanie nastąpiło za zgodą uprawnionego.

Wykorzystanie cudzej receptury poprzez przygotowanie potrawy wprawdzie nie rodzi konsekwencji prawnych bez względu na skalę działania, ale samo posłużenie się utworem (np. rozpowszechnianie treści przepisu jako swojego) już tak. Osoba korzystająca z cudzego dorobku bezprawnie musi liczyć się z roszczeniami w związku z naruszeniem sfery praw osobistych i majątkowych.

Jeżeli chcesz wykorzystać przepis (np. jego wydruk z internetu), możesz tego dokonać m.in. w ramach dozwolonego korzystania z cudzego utworu. Jest to dopuszczalne wyłącznie na użytek osobisty zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy o prawie autorskim ab initio i może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzy utworu.

Przepisy kulinarne a prawo własności przemysłowej

Na gruncie prawa własności przemysłowej możliwe jest uzyskanie ochrony na kilku płaszczyznach. W zależności od przedmiotu ochrony inny będzie jej zakres, czas trwania oraz uprawnienia samego twórcy przepisu.

Prawo ochronne na znak towarowy

Przede wszystkim twórca przepisu może zgłosić do Urzędu Patentowego wniosek o objęcie nazwy lub graficznego przedstawienia danej potrawy prawem ochronnym ze znaku towarowego. W rozumieniu art. 120 ust. 1 prawa własności przemysłowej znakiem towarowym jest każde oznaczenie umożliwiające odróżnienie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa, jeżeli przedmiot ochrony da się oznaczyć w sposób jednoznaczny i dokładny.

Praktyka pokazuje jednak, że za granicą – ramach rejestracji IP przed EUIPO – jako znak towarowy udaje się zarejestrować nawet zapach (np. aromat świeżo ściętej trawy piłek do tenisa przez holenderską firmę Vennootschap onder Firma Senta Aromatic Marketing). Nie są to jednak przypadki częste i próżno liczyć, aby krajowy Urząd Patentowy dopuszczał się podobnej liberalizacji zwyczajów.

W przypadku smaku urzędy patentowe stoją na względnie jednolitym stanowisku, zgodnie z którym substancje smakowe powinny być dostępne dla każdego przedsiębiorcy i nie mają zdolności odrożniającej (np. odrzucenie zgłoszenia smaku pomarańczy dla leków antydepresyjnych – EUTM003065539).

Co więcej, sądownictwo europejskie również odchodzi od tak szerokiego rozumienia dóbr chronionych przez własność intelektualną. Wystarczy wskazać na wyrok TSUE z dnia 13 listopada 2018 r. Legola Hengelo BV v Smilde Foods, sygn. C-310/17. W końcowym fragmencie uzasadnienia skład orzekający dał wyraz przekonaniu, aby w obrębie ustawodawstwa krajowego nie interpretować ochrony na gruncie prawa IP w sposób pozwalający na objęcie ochroną tak ulotnych wartości jak smak.

Ochrona znaku towarowego trwa 10 lat od daty jego zgłoszenia w Urzędzie Patentowym, ale można ją przedłużać na kolejne okresy po uiszczeniu stosownej opłaty. Warto podkreślić, że rozciągnięcie ochrony na kolejny okres nie pociąga za sobą obowiązku wydania decyzji administracyjnej, ani innego rodzaju potwierdzenia. Fakt ten jest jedynie odnotowywany w rejestrze znaków towarowych.

Uprawniony ze znaku towarowego może oznaczać towary objęte zgłoszeniem poprzez dopisanie do nich litery „R” wpisanej w okrąg (ang. Registered). Używanie tego oznaczenia dla towarów nieobjętych ochroną podlega grzywnie! Uprawnienie pozwala na wyłączne używanie znaku towarowego w sposób zawodowy lub zarobkowy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.

Na czym polega oznaczenie geograficzne?

Kolejnym sposobem ochrony przepisu jest oznaczenie geograficzne. Pod tym pojęciem w art. 174 ust. 1 prawa własności przemysłowej rozumie się „(…) oznaczenia słowne odnoszące się pośrednio lub bezpośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju, które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu (…)”. Ważne jest, aby z terenem pochodzenia kojarzona była powszechnie:

jakość,
dobra opinia,
charakterystyczne cechy lub właściwości towaru.

Co ciekawe, oznaczenia geograficzne mogą być przyznawane także do oznaczania towarów, które są wytwarzana z surowców lub pół surowców pochodzących z terenu większego, niż oznaczony rejon pod warunkiem, że:

towar jest przygotowywany w szczególnych warunkach,
istnieje system kontroli, który pozwala na weryfikację tych warunków.

Idealnym przykładem oznaczenia geograficznego jest obwarzanek krakowski, karp zatorski czy rogal świętomarciński, ale coraz więcej polskich przedsiębiorców jest świadomych korzyści ochrony IP. Obecnie na liście znajdują się 44 produkty chronione.

Prawo z rejestracji jest bezterminowe i upoważnia do umieszczenia litery G wpisanej w okrąg przy oznaczeniu danego produktu albo określenia „Zarejestrowane oznaczenie geograficzne”. Urząd Patentowy udziela ochrony po uiszczeniu opłaty. Prawo podlega wpisowi do rejestru oznaczeń geograficznych.

Towary, które nie spełniają warunków będących podstawą do udzielenia ochrony, nie mogą być oznaczane zastrzeżoną nazwą.

Prawo z patentu

W kontekście wytwarzania żywności nie można wykluczyć także możliwości ubiegania się o prawo z patentu. Zgodnie z art. 24 prawa własności przemysłowej jest ono przyznawane na wynalazki, które:

są nowe,
posiadają poziom wynalazczy,
nadają się do przemysłowego stosowania.

Oczywiście ta ochrona nie dotyczy potraw przyrządzanych z wykorzystaniem klasycznych metod kulinarnych, ponieważ przesłanki ustawowe zakładają, że sposób przyrządzania musi być na tyle nowatorski, że nie stanowi części stanu techniki.

Jeżeli jednak twórca opracuje np. unikalny sposób obróbki termicznej mięsa i skonstruuje w tym celu specjalną maszynę, może ubiegać się o prawo z patentu.

Warto jednak podkreślić, że patent chroni:

sposób produkcji potrawy,
procedurę techniczną,
wytworzone przy jej użyciu produkty.

Nie zabezpiecza jednak przepisu rozumianego jako zespół składników.

Nieustanny rozwój technologii procesów wytwarzania żywności sprawia, że obecnie zastrzeganie sposobów wytwarzania żywności jest jedną z najpopularniejszych strategii działania na całym świecie. Dotyczy to zwłaszcza produktów modyfikowanych genetycznie.

Patent oznacza prawo do wyłącznego korzystania z wynalazku celu zawodowym lub zarobkowym przez okres 20 lat od dnia zgłoszenia.

Ochrona przed nieuczciwą konkurencją

Skoro nie da się ochronić ujawnionego przepisu przed rozpowszechnianiem, wielu przedsiębiorców decyduje się…nie ujawniać go w ogóle. W dużych koncernach dochodzi wręcz do tego, że dokładny skład receptury znają wyłącznie osoby bezpośrednio odpowiedzialne za jej tworzenie oraz wybrani przedstawiciele kadry zarządzającej.

Aby uniknąć przypadkowego ujawnienia informacji, które dla firmy mogą być na wagę złota, w umowach z pracownikami stosuje się klauzule tajemnicy przedsiębiorstwa. Zawierane są nawet całe kontrakty Non-Disclosure Agreement (NDA), w których przepis jest klasyfikowany jako tajemnica przedsiębiorstwa.

Poprzez zastrzeżenie dotkliwej kary umownej korporacje minimalizują ryzyko strat na wypadek, gdyby do ujawnienia składników doszło np. w toku negocjacji, przekupstwa lub szpiegostwa gospodarczego.

W rozumieniu art. 11 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czynem sankcjonowanym jest ujawnienie, wykorzystanie lub pozyskanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa przez osobę trzecią, o ile uprawniony podjął działania zmierzające do zachowania ich poufności. Przepis ma zastosowanie zwłaszcza do sytuacji kiedy:

przepis został pozyskany w wyniku czynu niedozwolonego (np. kradzież receptury, skopiowanie plików z komputera),
receptura została ujawniona bez zgody uprawnionego,
osoba, która korzysta z receptury, wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła wiedzieć, że przepis został zdobyty w sposób sprzeczny z prawem.

Należy jednak pamiętać o tym, że ochrona w ramach zwalczania nieuczciwej konkurencji nie dotyczy przypadków, kiedy analogiczna receptura powstała równolegle i na taki sam pomysł wpadł po prostu inny przedsiębiorca. Nie obejmuje również sytuacji, gdy do zdobycia receptury doszło w dobrej wierze.

Jak nie zagubić się w gąszczu przepisów?

Nakładające się na siebie reżimy i mechanizmy ochronne mogą wprowadzić niemały zamęt. Jeżeli opracowałeś recepturę kulinarną, którą chcesz ochronić, możesz podjąć kilka działań.

Przede wszystkim zadbaj o to, aby przepis nie dostał się w niepowołane ręce, a jeżeli go publikujesz – bądź świadom ochrony prawnoautorskiej oraz jej zakresu.

Na gruncie własności przemysłowej możesz ubiegać się o udzielenie ochrony dla:

znaku towarowego – jeżeli zastrzegasz nazwę lub unikalny wygląd,
oznaczenia geograficznego – kiedy chcesz ochronić produkt ze względu na jego pochodzenie,
wynalazku – jeśli opracowałeś sposób wytwarzania żywności z wykorzystaniem unikalnej metody.

Jeśli potrzebujesz pomocy w wyborze optymalnego modelu ochrony swoich uprawnień, skorzystaj z pomocy kancelarii prawnej specjalizującej się w ochronie własności przemysłowej oraz zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Unikalna receptura może być najbardziej wartościowym składnikiem przedsiębiorstwa. Chroniąc ją, dbasz o know-how swojej firmy!

MAM PYTANIA | JESTEM ZAINTERESOWANY / A OFERTĄ

Zaufali nam: