Utwór — pojęcie i istota

Zgodnie z powyższą definicją, aby jakieś dzieło twórcze można było zakwalifikować jako utwór, musi on spełniać łącznie trzy przesłanki.

Przesłanka pierwsza — utwór jako rezultat działalności twórczej człowieka

Utworem jest przejaw działalności twórczej człowieka. Oznacza to tym samym, że nie można przypisać prawa do autorstwa utworu osobie prawnej czy też jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, mimo że w typowym obrocie cywilno-gospodarczym podmioty te posiadają podmiotowość prawną.

Za utwór nie mogą być oczywiście uznane twory zwierząt, maszyn czy natury, takie jak wzory na szybach powstałe na skutek mrozu.

Podkreślenia wymaga więc fakt, iż jedynie człowiek może być podmiotem praw autorskich.

Przesłanka druga — indywidualny charakter utworu

Indywidualny charakter utworu oznacza, że człowiek na tym wytworze odcisnął swoje osobiste piętno. Innymi słowy, indywidualność płynie każdorazowo z osobowości twórcy. W orzecznictwie sądowym obok indywidualności podkreśla się także oryginalność, stanowiącą konsekwencją twórczego działania człowieka, co oznacza, że utwór będzie jedyny taki, jak jedyny, niepowtarzalny jest jego twórca.

Warto w tym miejscu przywołać treść wyroku Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 23 października 2023 r., sygn. akt I ACa 125/18: “Ochronie prawno-autorskiej podlegają jedynie utwory w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy, rozumiane jako przejawy działalności twórczej o indywidualnym charakterze, identyfikowane z kreatywnym, subiektywnie nowym, oryginalnym wytworem intelektu, wywołanym przez niepowtarzalną osobowość twórcy, wytworem, który gdyby pochodził od kogoś innego, wyglądałby inaczej.”

Oryginalność utworu powinno się jednak odróżniać od wymagania nowości. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2006 r. o sygn. akt I CK 281/05, podkreślając, że nie jest konieczne, aby twórczość, której rezultatem jest utwór, cechowała się nowością. Innymi słowy, możliwe jest, aby utwór powstał w wyniku kompilacji powszechnie dostępnych danych, o ile tylko ich segregacja, wybór, sposób przedstawienia ma znamiona oryginalności.

Przesłanka trzecia — ustalenie utworu w jakiejkolwiek postaci

Należy mieć na uwadze, że dopiero z chwilą, gdy dzieło zostanie ustalone, podlega ochronie prawnoautorskiej. Przez ustalenie utworu należy rozumieć takie uzewnętrznienie dzieła, które umożliwia jego poznanie przez osoby trzecie.

Czym innym niż ustalenie utworu jest jego utrwalenie, czyli wyrażenie treści utworu na nośniku materialnym, co umożliwia wielokrotne odtwarzanie i odbiór tych samych treści. Do zaistnienia utworu nie jest konieczne zarejestrowanie go na jakimkolwiek nośniku.

Właściwości niemające wpływu na zaistnienie utworu

Trzeba zarazem podkreślić, że dla zdefiniowania utworu nie ma znaczenia:

• intencja stworzenia lub nie utworu tak, jak rozumie go ustawa,

• czynniki dotyczące osoby twórcy takie jak: płeć, wiek, wykształcenie, pochodzenie,

• przeznaczenie dzieła oraz problem jego użyteczności,

• postać, rozmiar i jakość utworu,

• jego wartość artystyczna,

• poziom wysiłku intelektualnego i ilość czasu przeznaczona na tworzenie dzieła,

• źródło inspiracji,

• obiektywna wartość materialna.

W art. 1 ust. 2^¹ ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych zapisano, iż ochroną objęty może być jedynie sposób wyrażenia utworu. Ochrona ta nie dotyczy natomiast odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania oraz koncepcji matematycznych. Zatem żadne z wymienionych pojęć nie zmieści się w kategorii utworu.

Idea

Idea stanowi myśl przewodnią, która wyznacza cel i kierunek działania. Jest on jednocześnie zasadniczą tendencją twórczości artystycznej i naukowej, podstawą, na której dany utwór w ogóle wyrósł, powstał. Innej jej określenia to:

• koncepcja,

• pomysł,

• pogląd,

• pojęcie,

• wyobrażenie.

Dlaczego idea nie jest objęta ochroną prawną? Ponieważ należy ona do tzw. domeny publicznej. Przyznanie praw autorskich do idei jednej konkretnej osobie spowodowałoby niemożność dostępu do niej przez innych, co w konsekwencji mogłoby prowadzić do zahamowania postępu twórczego.

Odkrycie

Odkrycie można zdefiniować jak pozyskanie wiedzy o czymś, co do tej pory nie zostało zbadane, dotarcie do nieznanych obszarów, jak również spostrzeżenie, że w jakimś zakresie prawda jest inna, niż wydawało się to ogółowi.

Należy podkreślić, że wytwór człowieka, który został odkryty, już od jakiegoś czasu istniał, choć do tej pory był nieznany, przykładowo, pomnik wykopany przez archeologów. Zatem ustawodawca nie może objąć ochroną prawną odkrycia, ponieważ ten, kto go dokonał, nie jest jego twórcą, ale, jak wskazuje nazwa, odkrywcą.

Procedura, metoda i zasady działania

Procedura jest to ustalony przepisami lub zwyczajami sposób prowadzenia, lub załatwiania jakiejś sprawy. Metoda to intencjonalnie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania, aby osiągnąć określony cel. Zasady to inaczej podstawy, na których coś opiera się, to normy postępowania, o ile ktoś uznał je za obowiązujące.

Koncepcja matematyczna

Trudno jednoznacznie określić, czym jest koncepcja matematyczna. O ile przez samo pojęcie koncepcji można rozumieć ogólne ujęcie, rozwiązanie czegoś, przemyślany plan działania, pomysł, to już termin koncepcji matematycznej budzi wątpliwości. Można próbować określić ją jako koncepcję wyrażoną za pośrednictwem symboli matematycznych, która jest zaprezentowaniem jakiejś ogólnej prawdy. Wówczas trudno się jednak doszukiwać w niej oryginalności.

Dla zrozumienia istoty utworu zależnego, należy najpierw przytoczyć definicję utworu samoistnego. Najkrócej ujmując, jest to utwór pozbawiony cudzych elementów twórczych. Obok utworów samoistnych wyróżnić można utwory niesamoistne, do których zalicza się utwory zależne.

Utwór zależny powstaje na skutek ingerencji w cudzy utwór bądź utwory, o ile ma ona znamiona ingerencji twórczej. Zatem w nowym utworze obecne są zarówno elementy wzięte z utworu macierzystego, jak i elementy, które można przypisać twórczości osoby opracowującej utwór.

Przykłady utworów zależnych

Do najbardziej rozpoznawalnych utworów zależnych należą:

• adaptacja,

• przeróbka,

• tłumaczenie,

• edycja krytyczna,

• streszczenie,

• aranżacja muzyczna,

• nagranie spektaklu.

Warto zauważyć, że autor utworu zależnego świadomie korzysta z utworu pierwotnego, ale jego celem jest stworzenie nowego dzieła.

Warunek opracowania utworu zależnego

Jaki jest warunek korzystania z dzieła innego twórcy? Zgodnie z ustawą, warunkiem rozporządzania i wykorzystywania opracowania jest zezwolenie twórcy macierzystego utworu. Wyjątek stanowi sytuacja, w której prawa majątkowe do pierwotnego utworu wygasły. Wówczas takie zezwolenie nie jest potrzebne.

Ustawodawca zastrzega, że na egzemplarzach utworu zależnego należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego (art. 2 ust. 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).

Charakter utworu zależnego

Utwór zależny jest przedmiotem prawa autorskiego, bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Oznacza to, że przedmiotem prawa zależnego przysługującego autorowi dzieła zależnego jest tylko opracowanie, natomiast prawo to nie rozciąga się na utwór macierzysty i jego twórcze elementy.

Opracowanie cudzego utworu jest więc nowym dobrem intelektualnym, chronionym jako całość. Podkreślić jednak należy, że także utwór zależny musi być przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, tj. spełniać trzy wymienione przesłanki z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Cechą charakterystyczną utworu współautorskiego jest to, że powstał w wyniku pracy twórczej dwóch, lub więcej autorów, przy czym praca ta nie musi być równoczesna, ani wspólna.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2014 r. (sygn. akt V CSK 180/13) pomiędzy twórczą pracą poszczególnych autorów powinna zachodzić taka relacja, że każda z nich z osobna nie doprowadziłaby do powstania samodzielnego dzieła.

Czy porozumienie między współtwórcami jest konieczne?

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 stycznia 2011 r. podkreślił, że w orzecznictwie przyjęte zostało, iż istnienie porozumienia między twórcami nie stanowi warunku koniecznego powstania wspólnych praw. Wyjaśnił ponadto, że decydujące znaczenie ma obiektywny charakter twórczego wkładu w powstanie dzieła.

Taka sytuacja będzie miała miejsce w szczególności wtedy, gdy jedna osoba zainicjowała pracę nad dziełem, a następnie jej zaniechała, zaś zainicjowane dzieło dokończyła osoba trzecia.