Umowa majątkowa małżeńska

Kiedy warto zawrzeć małżeńską umowę majątkową?

Celem zawarcia umowy małżeńskiej jest zmiana ustroju majątkowego ze wspólności ustawowej na inny, który lepiej odpowiada modelowi funkcjonowania małżeństwa. W praktyce małżeńskie umowy majątkowe najczęściej stosowane są w związkach, w których przynajmniej jedna osoba prowadzi ryzykowną działalność gospodarczą. Poprzez oddzielenie sfer majątkowych współmałżonek jest w znacznej części chroniony przed skutkami gospodarczego niepowodzenia i działaniem ewentualnych wierzycieli.

Bywa jednak i tak, że jeden ze współmałżonków trwoni wspólny majątek lub dopuszcza się rażącej niegospodarności. W tej sytuacji rozdzielność majątkowa pomaga chronić partnera przed efektami takiego postępowania. Z drugiej strony, jeżeli małżonkowie uznają to za uzasadnione, nic nie stoi na przeszkodzie, aby w drodze umowy rozszerzyć wspólność ustawową na przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego (z pewnymi wyłączeniami, o których mowa w art. 49 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o)).

Zgodnie z obowiązującymi przepisami wyróżnia się cztery rodzaje ustrojów umownych:

• rozszerzona wspólność majątkowa,
• ograniczona wspólność majątkowa,
• rozdzielność majątkowa,
• rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków.

Rozszerzona wspólność majątkowa

Zasadą jest, że przedmioty nabyte przez współmałżonków przed zawarciem małżeństwa nie trafiają do majątku wspólnego, ale znajdują się w ich majątkach osobistych. Na mocy umowy małżeńskiej można rozszerzyć wspólność majątkową również na zawartość majątku osobistego.

Stosownie do art. 49 § 1 k.r.o. nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:

• przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
• prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie ustroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
• niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

Jeżeli umowa nie wskazuje wprost, uznaje się, że przedmioty służące do zaspokajania osobistych potrzeb każdego z małżonków nie są włączane do wspólności rozszerzonej. Co istotne, jeżeli wierzytelność względem małżonka powstała przed rozszerzeniem wspólności, dłużnik może żądać zaspokojenia również z tych przedmiotów, które wcześniej należały do majątku osobistego dłużnika, ale trafiły do majątku wspólnego wskutek rozszerzenia ustroju ustawowego.

W razie ustania wspólności przyjmuje się, że udziały małżonków są równe chyba, że umowa stanowi inaczej. Nie wyłącza to jednak prawa do sądowego dochodzenia ustalenia udziałów w majątku wspólnym, z uwzględnieniem przyczynienia każdego współmałżonka.

Ograniczona wspólność majątkowa

Ustrój ograniczonej wspólności majątkowej polega na wyłączeniu z majątku wspólnego współmałżonków niektórych składników, które zgodnie z ogólną zasadą wspólności majątkowej powinny do niego trafić. W tym przypadku ustawa nie wskazuje na żadne ograniczenia w zakresie modyfikacji.

Małżonkowie mogą umówić się, że ich udziały w majątku wspólnym nie będą równe, ale określić je ułamkowo. W tym przypadku należy jednak określić udziały we wszystkich składnikach objętych ograniczoną wspólnością ustawową. Choć nie wynika to bezpośrednio z przepisów k.r.o., w przypadku ograniczonej wspólności ustawowej wskazuje się na trzy rodzaje ograniczeń:

• umowa małżonków nie może doprowadzić do unicestwienia majątku wspólnego,
• działanie małżonków nie może być sprzeczne z zasadą swobody umów przewidzianą w art. 353¹ k.c.,
• nie można wykluczyć z części objętej wspólnością ustawową tych praw, które należą do obojga małżonków.

Zarówno ograniczona, jak i rozszerzona wspólność majątkowa są podtypem ustroju ustawowego.

Rozdzielność majątkowa

Umowa pełnej rozdzielności majątkowej zakłada, że każdy z małżonków zachowuje w swoim majątku osobistym majątek nabyty przed ślubem oraz ten, w którego posiadanie wejdzie on w późniejszym czasie. W efekcie każdy z małżonków osobno zarządza swoją sferą majątkową. Ten rodzaj umowy jest najczęściej wybierany przez osoby, które prowadzą działalność gospodarczą, ponieważ gwarantuje daleko idącą swobodę w zarządzaniu majątkiem firmy:

• współmałżonek sam decyduje o tym, w jaki sposób inwestuje środki,
• współmałżonkowie nie odpowiadają wzajemnie za swoje zobowiązania.

W przypadku umowy rozdzielności majątkowej zawieranej przed ślubem majątek wspólny współmałżonków w ogóle nie powstaje (istnieją jedynie dwa, odrębne majątki osobiste). Jeżeli małżonkowie zdecydowali się na to rozwiązanie już po ślubie, należy podzielić istniejący majątek wspólny, wyodrębniając w nim udziały. O ile można zawrzeć umowę ze skutkiem natychmiastowym lub późniejszym, dla zachowania bezpieczeństwa obrotu nie ma możliwości zawarcia intercyzy ze skutkiem wstecznym.

Należy także pamiętać, że rozdzielenie majątków i zobowiązań nie sprawia, że znikają wspólne obowiązki związane z utrzymaniem rodziny. Dotyczy to m.in. solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, o których mowa w art. 30 § 1 k.r.o., jak również wspólnej partycypacji w utrzymaniu dzieci.

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków to hybrydowy ustrój, który łączy w sobie cechy typowej rozdzielności majątkowej z uwzględnieniem interesów tego ze współmałżonków, który dba o wspólne ognisko domowe w inny sposób niż poprzez pracę zawodową (np. wychowując dzieci lub troszcząc się o dom).

Pod pojęciem dorobku każdego z małżonków rozumie się wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy. W ten sposób małżonek, który zgromadził mniejszy majątek, może domagać się jego wyrównania w drodze zapłaty lub przeniesienia praw np. do nieruchomości. Z ważnych powodów można domagać się zmniejszenia tego obowiązku. Cechą tego ustroju, która podkreśla rozdzielność majątków, jest też to, że osoba, która nie pracuje, nie może sprzeciwić się decyzjom współmałżonka dotyczącym zarządzania majątkiem.

Jak obliczyć dorobek współmałżonków?

W praktyce problematyczną kwestią okazuje się wyliczenie wysokości dorobku każdego ze współmałżonków. Na pytanie o to, jak tego dokonać odpowiada art. 51 § 2 k.r.o.

Zgodnie z tym przepisem przy obliczaniu dorobku pomija się:

• składniki majątku nabyte przed zawarciem umowy małżeńskiej,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (chyba, że w ich treści postanowiono inaczej),
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy.

• darowizny dokonane przez jednego z małżonków (z wyłączeniem darowizn drobnych, zwyczajowo przyjętych oraz dokonanych na rzecz wspólnych dzieci),
• usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków na rzecz drugiego małżonka,
• nakłady i wydatki jednego z małżonków na majątek drugiego małżonka.

Stosownie do art. 51 § 3 k.r.o. dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia. Oczywiście optymalnym rozwiązaniem jest wyrównaniu dorobków na mocy umowy małżeńskiej. Niestety, w praktyce często powstają spory o to, który z małżonków (i w jakim zakresie) przyczynił się do powstania majątku wspólnego. Wtedy niezbędne okazuje się skorzystanie z drogi sądowej.