Powody rozwiązania spółki cywilnej i rozliczenie wspólników

Należy zauważyć, że ustawodawca bardzo wąsko określił – w przeciwieństwie do spółek handlowych – katalog przesłanek rozwiązania spółki cywilnej. Nie wskazał w nim wprost jako przesłanki rozwiązania spółki śmierci wspólnika, tak jak zrobił to w przypadku spółki jawnej (art. 58 § 1 pkt. 4 KSH) lub spółki partnerskiej (art. 99 pkt 1 KSH). Niemniej, tak jak w przypadku, o którym mowa powyżej dot. wystąpienia wspólnika spółki cywilnej, należy wyróżnić dwa przypadki, mianowicie okoliczności, gdy spółka liczy sobie tylko dwóch wspólników oraz przypadek spółki, w której członkostwo posiada wiele osób.

Co do zasady należy jednak na wstępie wskazać, że w przypadku śmierci wspólnika – gdy w umowie spółki nie poczyniono odrębnych ustaleń (o czym poniżej) – członkostwo wspólnika w spółce cywilnej wygasa z mocy prawa. Co do zasady bowiem, zgodnie z art. 922 § 2 KC, nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. A zatem, jeśli w umowie spółki nie uregulowano kwestii ewentualnego wejścia w miejsce zmarłego wspólnika jego spadkobierców – lub też pozostali wspólnicy wyrażą sprzeciw co do takiego rozwiązania – wówczas nie będzie możliwe wstąpienie przez jego spadkobierców do spółki.

W sytuacji, w której wspólników jest wielu, śmierć wspólnika nie musi oznaczać automatycznego wszczęcia postępowania likwidacyjnego. Jeżeli natomiast wspólników jest zaledwie dwóch, do rozwiązania spółki nie dojdzie pod warunkiem, że wspólnik – lub jego spadkobiercy – na wypadek śmierci ustanowili tzw. zarząd sukcesyjny. O tym, czym jest ta instytucja i w jaki sposób działa – w dalszej części artykułu.

Niemniej, ustawodawca w zakresie kształtowania postanowień umownych regulujących funkcjonowanie spółki cywilnej pozostawił wspólnikom dużą dowolność. Mogą oni bowiem ustalić, że śmierć któregokolwiek z nich będzie powodowała rozwiązanie całej spółki. Mogą także ustalić, że udział wspólnika w spółce cywilnej zostanie odziedziczony przez jego spadkobierców.

Spadkobranie udziału w spółce cywilnej

Podstawowym dokumentem regulującym sposób prowadzenia i rozwiązania spółki cywilnej jest umowa zawarta między jej wspólnikami. To właśnie za pomocą umowy wspólnicy mogą ustalić wiele kwestii, co do których Kodeks cywilny pozostawia im dowolność.

Mając na uwadze powyższe, należy zwrócić uwagę na art. 872 KC, który w zdaniu pierwszym stanowi, iż można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. Przez sformułowanie można zastrzec doktryna co do zasady rozumie zastrzeżenie ujawnione w umowie spółki, ale w praktyce przyjmuje się, że wspólnicy mogliby także podjąć uchwałę w tym zakresie. Należy jednak raz jeszcze zwrócić uwagę, że prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą nie wchodzą w skład spadku, natomiast art. 872 KC zawiera regulację pozwalającą spadkobiercom wspólnika na wejście do spółki. Jeżeli wspólnicy spółki cywilnej nie podejmą decyzji w tym zakresie, spadkobiercy zmarłego nie będą mogli wejść w ogół jego praw i obowiązków, a jedynie nabędą prawo do rozliczenia się z pozostałymi wspólnikami tj. zwrotu w naturze rzeczy, które spadkodawca wniósł do spółki do używania, oraz wypłacenia w pieniądzu jego wkładu do spółki.

Wspólnik spółki cywilnej może w ramach testamentu wskazać tych spadkobierców, którym przysługiwać będzie uprawnienie wejścia do spółki w jego miejsce. Jeżeli tego nie uczyni, a spadkobierców będzie kilku, będą oni zobligowani do wskazania jednego z nich, wykonującego ich prawa z udziałów. W doktrynie przyjmuje się także możliwość uczynienia przedmiotem zapisu windykacyjnego roszczenia o dokonanie rozliczenia i wypłatę wartości przypadającej na zmarłego wspólnika. Przyjmując możliwość objęcia zapisem windykacyjnym rzeczy i praw przyszłych (pod warunkiem, że będą istniały i znajdowały się w majątku spadkodawcy w chwili otwarcia spadku), nie ma przeszkód, by spadkodawca – posługując się legatem windykacyjnym – rozrządził tak rozumianym udziałem w spółce cywilnej. Skutkiem takiego zapisu będzie możliwość realizacji przez legatariusza roszczenia o rozliczenie i wypłatę wartości części wspólnego majątku wspólników przypadającej spadkodawcy. (Art. 9811 KC red. Gniewek 2017, wyd. 8/Kremis/Kuźmicka-Sulikowska).

W dalszej kolejności, warto pochylić się nad drugą częścią przepisu z art. 872 KC. Dotyczy on bowiem bardzo życiowej sytuacji, w której zmarły wspólnik miał więcej niż jednego spadkobiercę. Wówczas może pojawić się pytanie o to, komu przysługuje prawo objęcie jego udziału w spółce. W zdaniu drugim art. 872 KC czytamy jednak, że w wypadku takim powinni oni [spadkobiercy] wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki. Rozwiązaniem, które może wspomóc spadkobierców – jak i spółkę – w czasie trwania postępowania spadkowego jest ustanowienia zarządu sukcesyjnego.

Zarząd sukcesyjny

Omawiając instytucję zarządu sukcesyjnego, należy na moment odłożyć na bok przepisy Kodeksu cywilnego i skierować swoją uwagę ku przepisom Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach.

Ustawa ta reguluje powołanie i organizację zarządu sukcesyjnego – instytucji, która pozwala na wykonywanie praw przysługujących wspólnikowi spółki cywilnej przez reprezentującego interesy jego spadkobierców zarządcę. Zarządca ten może zostać ustanowiony zarówno przez wspólnika jeszcze za jego życia, jak i przez jego spadkobierców tj.

• małżonka wspólnika, któremu przysługuje udział w majątku wspólnym wspólników spółki cywilnej, pod warunkiem że między małżonkami obowiązywał ustrój wspólności małżeńskiej majątkowej;
• spadkobiercę ustawowego wspólnika, który przyjął spadek,
• spadkobiercę testamentowego wspólnika, który przyjął spadek,
• zapisobiercę windykacyjnego, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w majątku wspólnym wspólników spółki cywilnej.

Uprawnienie, o którym mowa powyżej, przysługuje spadkobiercom przez okres dwóch miesięcy od dnia śmierci wspólnika.

Ustanowienie zarządcy sukcesyjnego przez wspólnika spółki cywilnej jest działaniem prewencyjnym, pozwalającym uniknąć szeregu kłopotów natury organizacyjnej po śmierci wspólnika – zwłaszcza w przypadku, gdy w spółce jest ich tylko dwóch. Nieustanowienie zarządcy będzie powodowało, że spółka ulegnie rozwiązaniu. Powierzenie mu więc wykonywania praw zmarłego wspólnika pozwoli na zachowanie trwałości spółki i spokojne uregulowanie jej spraw.

Zarządcą sukcesyjnym, dla konkretnego wspólnika który go ustanowił, może zostać każdy, kto posiada zdolność do czynności prawnych i nie został wobec niego orzeczony zakaz prowadzenia działalności gospodarczej. Jego zgłoszenie następuje poprzez dokonanie stosownego wpisu w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Do zadań zarządcy należy wykonywanie praw przysługujących wcześniej zmarłemu wspólnikowi m.in. wykonywanie zobowiązań, umów, prowadzenie postępowań, realizowanie uprawnień. Zarządca sukcesyjny nie nabywa zatem prawa do kierowania całą spółką cywilną. Dysponuje on jedynie takimi samymi uprawnieniami, jak zmarły wspólnik i powinien zarządzać przedsiębiorstwem wspólnie z pozostałymi przy życiu wspólnikami. W przypadku spółki wieloosobowej nie jest wykluczone, by zarządcą sukcesyjnym został jeden ze wspólników.

Zarząd sukcesyjny trwa nie dłużej niż dwa lata od śmierci wspólnika. Może zostać przedłużony tylko przez wzgląd na ważne powody, orzeczeniem sądu, maksymalnie do pięciu lat. W tym czasie spadkobiercy powinni dokonać działu spadku, którego skutkiem byłoby określenie, komu przypada członkostwo w spółce cywilnej. Jeśli spadkobiercy zmarłego wspólnika nie chcą uczestniczyć w spółce lub jeśli spadkobiercy zmarłego wspólnika odrzucą spadek, takie działania będą równoznaczne z wystąpieniem wspólnika ze spółki. Jeżeli dojdzie do sytuacji, w której niezbędne będzie rozwiązanie spółki, koniecznym krokiem jest dokonanie podziału majątku. Wspólnicy mogą w umowie spółki uzgodnić w jaki sposób dokonają między siebie rozliczenia. Z przepisów prawa natomiast, zgodnie z art. 875 KC, wynika iż z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki.

Jeżeli do rozwiązania doszło w wyniku śmierci wspólnika, rozliczenie nastąpi między żyjącymi wspólnikami a spadkobiercami zmarłego. Będzie im przysługiwało roszczenie o zwrot rzeczy które zmarły wniósł do spółki do używania w naturze oraz zwrot w pieniądzu takiej wartości wkładu, jaką miał on w chwili wniesienia, chyba że wartość wkładu została określona w umowie.

Przekształcenie w spółkę kapitałową

Innym sposobem, na zabezpieczenie spółki cywilnej na wypadek śmierci jej wspólnika, jest przekształcenie jej w spółkę kapitałową. Zgodnie z art. 551 § 2 Kodeksu spółek handlowych, spółka cywilna może zostać przekształcona w dowolną spółkę handlową, za wyjątkiem spółki jawnej. Z perspektywy jednak zabezpieczenia działalności spółki na wypadek śmierci jednego ze wspólników, najkorzystniejszym rozwiązaniem będzie jej modyfikacja w spółkę kapitałową tj. z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjną lub prostą akcyjną. Przekształcenie to pozwoli na „oderwanie” spółki od jej wspólników i uczynienie jej niezależnym podmiotem. W takim przypadku śmierć wspólnika pozostanie co do zasady neutralna wobec prowadzenia działalności spółki, a przysługujące wspólnikowi udziały będą mocy prawa dziedziczone przez jego spadkobierców.

Jedynym warunkiem, jaki ustanawia ustawodawca dla tej modyfikacji, jest zgoda wszystkich wspólników. Przekształconej spółce przysługiwać będą co do zasady wszystkie prawa i obowiązki spółki przekształcanej. Pozostaje ona podmiotem w szczególności zezwoleń, koncesji oraz ulg, które zostały przyznane spółce przed jej przekształceniem, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji albo ulgi stanowi inaczej. Wspólnicy spółki cywilnej stają się z dniem przekształcenia wspólnikami spółki przekształconej.

Podsumowanie

Spółka cywilna może ulec rozwiązaniu wskutek kilku okoliczności. Niektóre będą powodowały jej obligatoryjne zamknięcie, inne determinują konieczność podjęcia decyzji przez wspólników co do dalszych jej losów. Śmierć jednego z nich może – ale nie musi, być źródłem wielu komplikacji. Wszystko zależy od tego, czy wspólnicy przygotują się na taką ewentualność jeszcze za życia – czyniąc odpowiednie zapisy w umowie spółki, podejmując stosowną uchwałę, przekształcając spółkę w spółkę kapitałową, lub też ustanawiając zarząd sukcesyjny. Wszystkie wspomniane powyżej narzędzia pozwolą im zabezpieczyć interesy spółki i uniknąć organizacyjnego chaosu.