Pozostałe Artykuły
Przedsiębiorstwo w świetle przepisów kodeksu cywilnego
Zgodnie z art. 551 kodeksu cywilnego1 przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników materialnych i niematerialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono:
-
nazwę przedsiębiorstwa,
-
własność nieruchomości i ruchomości (w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów) oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości,
-
prawa wynikające z zawartych umów najmu i dzierżawy,
-
wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,
-
koncesje, licencje, zezwolenia,
-
patenty i inne prawa własności przemysłowej,
-
majątkowe prawa autorskie i prawa pokrewne,
-
tajemnice przedsiębiorstwa,
-
księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Tak szerokie rozumienie przedsiębiorstwa jest zgodne z jego funkcjonalną definicją, która jako nadrzędny cel przyjmuje realizację działalności gospodarczej (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1995 r., sygn. CRN 179/94). Ważną cechą przedsiębiorstwa jest jego odrębność ekonomiczna oraz techniczno-organizacyjna. Oznacza ona, że przedsiębiorstwo dysponuje własnym majątkiem oraz infrastrukturą wystarczającymi do prowadzenia działalności gospodarczej.
Kolejną cechą szczególną jest odrębność prawna. Powoduje ona, że przedsiębiorstwo może być podmiotem praw i obowiązków, a także dysponuje swobodą wyboru formy organizacyjnoprawnej (której emanacją jest m.in. możliwość przekształcenia w inną formę prawną). W doktrynie wskazuje się również, że przedsiębiorstwo stanowi samodzielne, niematerialne dobro prawne o charakterze niemajątkowym.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w skład przedsiębiorstwa rozumianego funkcjonalnie wchodziło kilka przedsiębiorstw w ujęciu majątkowym, a także gospodarstwo rolne.
Na czym polega zbycie przedsiębiorstwa?
Za zbycie przedsiębiorstwa w tym przypadku rozumie się te czynności prawne, które powodują przejście na nabywcę wszystkich praw zbywcy oraz całego zorganizowanego kompleksu majątkowego, a nie wyłącznie jego poszczególnych składników. Bowiem zgodnie z art. 552 k.c. czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład, chyba że z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych wynika co innego.
Wiele firm ma złożoną strukturę, dlatego przenoszenie ich “kawałek po kawałku” byłoby nie tylko skomplikowane, ale także nieopłacalne podatkowo. Ustawodawca dopuszcza jednak możliwość zbycia przedsiębiorstwa na mocy jednej umowy. Choć nie ma konieczności, aby taka transakcja obejmowała wszystkie elementy składające się na przedsiębiorstwo, w orzecznictwie wskazuje się, że kontrakt musi obejmować przynajmniej te składniki, które determinują cel prowadzonej działalności gospodarczej (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2010 r., sygn. I CSK 703/09).
Co istotne, czynność zbycia obejmuje wszystkie elementy przedsiębiorstwa, a to ewentualne wyłączenia powinny być wskazane w umowie wprost. Dla zachowania zgodności czynności prawnej z obowiązującymi przepisami niezbędne jest zachowanie formy pisemnej z podpisami poświadczonymi notarialnie. Jedyny wyjątek dotyczy sytuacji, kiedy w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość. Wtedy niezbędna będzie forma aktu notarialnego.
Rozważania dotyczące odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa za zobowiązania zbywcy odnoszą się też do nabycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa (ZCP). Wynika to z faktu, że ZCP jest w pełni samodzielną strukturą organizacyjną pozwalającą na prowadzenie działalności gospodarczej, nawet jeżeli nie obejmuje wszystkich składników majątku przedsiębiorstwa (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2011 r., sygn. V CSK 213/10).
Czy nabywca odpowiada za długi przedsiębiorstwa?
W związku z powyższym w skład przedsiębiorstwa jako funkcjonalnie powiązanej całości wchodzą także m.in. zobowiązania i obciążenia związane bezpośrednio z jego prowadzeniem, a co za tym idzie są one przenoszone na nabywcę w ramach zbycia przedsiębiorstwa.
Odpowiedzialność nabywcy na gruncie kodeksu cywilnego
Odpowiedzialność nabywcy za zobowiązania przedsiębiorstwa reguluje art. 554 k.c. Zgodnie z jego treścią nabywca przedsiębiorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem działalności, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o ich istnieniu, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa według stanu w chwili jego nabycia i według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można wyłączyć ani ograniczyć bez zgody wierzyciela. Należytą staranność musi wykazać nabywca, dlatego powinien on zadbać o przeprowadzenie badania due diligence przed sfinalizowaniem transakcji. Warto zadbać przynajmniej o analizę dokumentacji księgowej oraz zawartych przez nie umów. Może się okazać, że niektóre kontrakty wykluczają możliwość zbycia przedsiębiorstwa lub też uzależniają je od uzyskania zgody kontrahenta.
Pomimo, iż nabywca jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za zobowiązania przedsiębiorstwa to jednak odpowiedzialność ta kształtuje się nieco inaczej w obu przypadkach.
-
Zbywca odpowiada za wszelkie zobowiązania związane z prowadzeniem zbywanego przedsiębiorstwa osobiście, całym swym majątkiem.
-
Nabywca również odpowiada osobiście i całym majątkiem, lecz odpowiedzialność ma w tym przypadku charakter ograniczony, gdyż zawęża się tylko do wartości nabytego przedsiębiorstwa, którą określa się według stanu w chwili jego przejęcia. Wartość tę stanowi suma składników materialnych i niematerialnych, wyrażonych w pieniądzu i wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Zatem wobec powyższego nabywca staje się współdłużnikiem i odpowiada za należności wraz ze zbywcą. Co ważne, za zobowiązania odpowiada solidarnie ze zbywcą nie tylko pierwszy nabywca przedsiębiorstwa, ale również ewentualni późniejsi nabywcy (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2007 r., sygn. V CSK 18/07).
Odpowiedzialność solidarna oznacza, że wierzyciel sam wybiera, od którego z dłużników będzie egzekwował należne mu świadczenie. Może wystąpić z roszczeniem zarówno do nabywcy, jak i zbywcy, jak i wyłącznie do jednego spośród tych podmiotów.
Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa występuje również na gruncie prawa podatkowego, ale ma charakter uboczny i akcesoryjny. Oznacza to, że niezbędne jest wydanie decyzji administracyjnej przez organ podatkowy w tym zakresie. Dlatego tak ważne jest, aby przed podpisaniem umowy uzyskać zaświadczenie z właściwego urzędu skarbowego o braku zaległości podatkowych. Zgodnie z art. 306g ordynacji podatkowej2 takie zaświadczenie może zostać wydane na wniosek zbywcy albo nabywcy za zgodą zbywającego.
Odpowiedzialność na gruncie przepisów kodeksu cywilnego powstaje również w przypadku aportu, czyli wniesienia przedsiębiorstwa jako wkładu o charakterze niemajątkowym do majątku spółki prawa handlowego. Nabywcą odpowiedzialnym w rozumieniu kodeksu cywilnego będzie w takiej sytuacji spółka.
Czy nabywca może uniknąć odpowiedzialności zawierając kilka umów na zbycie poszczególnych składników przedsiębiorstwa?
W związku z ogólną zasadą odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa nasuwa się myśl, czy poprzez zawarcie kilku umów obejmujących łącznie wszystkie składniki — zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe — nabywca może uniknąć przeniesienia odpowiedzialności?
Judykatura stoi na stanowisku (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2005 r., sygn. III CK 705/04), że takiej możliwości nie ma, a nabywca nadal będzie odpowiadał w trybie art. 554 k.c., o ile zostaną łącznie spełnione trzy warunki:
-
zawarte przez strony umowy prowadzą do przeniesienia całości majątku przedsiębiorstwa;
-
zamiarem nabywcy było otrzymanie w wyniku cyklu transakcji całości przedsiębiorstwa;
-
tożsamość nabywcy i zbywcy we wszystkich umowach jest jednakowa (będzie to dotyczyło również nabywcy, który uległ przekształceniu podmiotowemu w związku z zasadą ciągłości).
Ochrona wierzyciela
Art. 554 k.c. mówi o zobowiązaniach zaciągniętych w ramach zwykłej działalności przedsiębiorstwa i ma na celu przede wszystkim ochronę interesów wierzyciela. Regulując zagadnienia związane z odpowiedzialnością za długi powstałe w związku z prowadzeniem działalności daje on wierzycielowi możliwość skutecznego dochodzenia swoich należności. Dzięki ustanowieniu odpowiedzialności solidarnej za długi zarówno wobec zbywcy jak i nabywcy, wierzyciel ma większe szanse na wyegzekwowanie świadczenia. Zbycie przedsiębiorstwa nie sprawia bowiem, że powstałe długi przestają być wymagalne. Nie zwalnia to również zbywcy z od odpowiedzialności za powstałe zobowiązania. W tym przypadku to wierzyciel ma prawo do decyzji, od kogo będzie żądać uregulowania należności — zbywcy, nabywcy czy obu z nich.
Uregulowanie zobowiązania przez jednego z dłużników solidarnych
Jeżeli świadczenie wobec wierzyciela zostało spełnione przez jednego z dłużników solidarnych, wówczas treść istniejącego pomiędzy nimi stosunku prawnego określa czy może on żądać zwrotu od współdłużników, a jeśli tak — to w jakich częściach.
Jeśli natomiast z treści stosunku prawnego nie wynika nic innego, dłużnik, który spełnił świadczenie ma prawo do żądania zwrotu w częściach równych. Reguluje to art. 376 KC.
Podsumowanie
Zgodnie z regulacjami zawartymi w kodeksie cywilnym nabywca przedsiębiorstwa przejmując wszelkie jego składniki przyjmuje także na siebie odpowiedzialność za zobowiązania powstałe w wyniku jego zwykłej działalności. Nie zwalnia to jednak całkowicie z odpowiedzialności także zbywcy. Oboje z nich w tym przypadku muszą solidarnie odpowiadać za zobowiązania. Takie regulacje mają na celu głównie ochronę interesów wierzyciela, który ma prawo dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń zarówno od osoby, która nabyła prawa do przedsiębiorstwa jak i od zbywcy, a oboje z nich są zobligowani to świadczenie spełnić. Po zaspokojeniu roszczeń wierzyciela osoba, która świadczenie spełniła może żądać zwrotu stosownej kwoty od współdłużników.
Pytania i odpowiedzi
Odpowiedzialność nabywcy za zobowiązania przedsiębiorstwa może skutecznie wyłączyć lub ograniczyć jedynie wierzyciel. Nabywca może również zostać wyłączony z odpowiedzialności, jeśli pomimo zachowania należytej staranności, w chwili nabycia przedsiębiorstwa nie wiedział o istnieniu zobowiązań. W praktyce jednak aby tego dokonać należy taki stan rzeczy właściwie udowodnić.
Aby odpowiedzialność nabywcy za zobowiązanie została przez wierzyciela skutecznie wyłączona musi zostać zachowana (pod rygorem nieważności) forma pisemna. Mówi o tym wprost art. 522 KC.
Zaufali nam:
