Fundacja rodzinna a dziedziczenie i prawo do zachowku

Prawo spadkowe a przepisy Ustawy o fundacji rodzinnej

Zgodnie z art. 2 ust 1 Ustawy o fundacji rodzinnej¹, fundacja jest narzędziem służącym gromadzeniu mienia i zarządzania nim. W zakresie rozporządzania dziedzictwem, pozwala na elastyczność i optymalizację, jakich nie dostarczało żadne znane do tej pory prawu rozwiązanie. Tym samym prawodawca uczynił z fundacji rodzinnej nie tylko mechanizm bieżącej ochrony majątku, ale także sposób na zapewnienie kontynuacji działań biznesowych oraz zabezpieczenia dziedzictwa dla przyszłych pokoleń.

Nic więc dziwnego, że kiedy w 2023 roku, weszła w życie Ustawa o fundacji rodzinnej, nowelizacji uległ także szereg przepisów spadkowych, zawartych w księdze czwartej Kodeksu cywilnego. Zgodnie ze znowelizowanym brzmieniem art. 927 § 3 Kodeksu cywilnego², fundacja lub fundacja rodzinna, ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Jest to o tyle ważne, że wraz z wpisem do rejestru, fundacja rodzinna nabywa osobowość prawną. Wówczas może zacząć działać, nabywać zobowiązania, być stroną czynności prawnych i dążyć do osiągnięcia ustanowionego jej celu, a w szczególności uzyskuje zdolność do dziedziczenia i może nabyć spadek.

Fundacja może być także spadkobiercą w przypadku, gdy została ustanowiona i wpisana do rejestru wcześniej – niezależnie od testamentu. Z treści Ustawy o fundacji rodzinnej, a dokładnie z art 21 pkt 1) Ustawy wynika bowiem, że do powstania fundacji rodzinnej wymagane jest w pierwszej kolejności złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie.

Jakie implikacje niesie ze sobą spadkobranie przez fundację rodzinną dla ustawowych spadkobierców zmarłego? Chociaż Ustawa o fundacji rodzinnej nie przeprowadziła rewolucji w ramach przepisów spadkowych, miała znaczący wpływ na jedną, newralgiczną kwestię – obliczanie wysokości zachowku. Zachowek jest bowiem instytucją prawa spadkowego, która niejako ogranicza prawo testatora do swobodnego rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Najprościej rzecz ujmując stanowi wartość spadku, która z mocy prawa należna jest jego spadkobiercom, którzy byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy, gdy nie mają oni z woli spadkodawcy udziału w spadku w ogóle lub gdy przypada im ona w udziale mniejszym aniżeli ustawowa kwota zachowku.

Uprawnieni do zachowku

Jak zostało wspomniane powyżej, z przepisów spadkowych – dokładnie z art. 991 KC – wynika, że zstępnym, małżonkowi oraz wstępnym spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Z perspektywy omawianego tematu, najważniejszą kwestią jest podniesienie, że uprawnienie do zachowku dla rodziców, dzieci (ewentualnych wnuków czy prawnuków) i małżonków jest niezależne od tego, czy stali się oni jednocześnie beneficjentami fundacji rodzinnej. Należy jednak pamiętać o tym, że ewentualne świadczenia, które uprawnieni otrzymali od fundacji jako beneficjenci, będą miały wpływa na wysokość zachowku.

Zobacz również: Fundacja rodzinna – kiedy warto założyć ?

Obliczanie substratu zachowku

W celu dowiedzenia się, od jakiej kwoty obliczyć zachowek, w pierwszej kolejności należy ustalić tzw. substrat zachowku. Jest to stan (wartość) spadku powiększona o darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Ponadto, należy pamiętać, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku, zgodnie z brzmieniem art. 992 KC, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni, a nadto nie dolicza się zapisów zwykłych i poleceń.

Przy obliczaniu substratu zachowku – przypadku, gdy spadkobiercą jest fundacja rodzinna – zastosowanie znajdą wszystkie ogólne, wskazane powyżej reguły, ale także przepisy wprowadzone w poczet przepisów spadkowych na potrzeby funkcjonowania fundacji rodzinnych. I tak, art. 993 § 2 i 3 KC, stanowi, że w przypadku gdy spadkobiercą jest fundacja rodzinna przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku także:

fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, ale tylko w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie;
mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Zgodnie natomiast z treścią nowo dodanego art. 994¹ KC, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku:

funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą;
mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby nie będące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.

Zobacz również: Sukcesja w spółce z o.o. oraz w spółce akcyjnej (Dziedziczenie udziałów i akcji)

Warto zwrócić także uwagę na szczególną sytuację małżonka i dzieci. W “standardowym” przypadku, o którym mowa w art. 994 § 2 i 3 KC, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (dziecku lub wnukowi) nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał potomków, a przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. W sytuacji, w której do gry wchodzi fundacja rodzinna, ustawodawca zastosował niejako ustawową kalkę. W art. 994¹ KC § 2 i 3 wskazał, że:

przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeżeli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego;
przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.

Zobacz również: Struktura fundacji rodzinnej – Czy fundator może być prezesem zarządu?

Zaliczenie kosztów

Zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami wiemy już, co należy zsumować na wartość, od której obliczana jest kwota zachowku. Przed zrealizowaniem wypłaty należy mieć jednak na uwadze także koszty, które powinny zostać potrącone z kwotą zachowku – czy też cytując ustawę – “zaliczone na należny zachowek”.

Zgodnie z art. 996 KC, zaliczeniu na poczet zachowku ulegają darowizny oraz zapisy windykacyjne. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy (wnuk lub prawnuk), zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego rodzica. Taka sama zasada dotyczy przypadku, gdy mamy do czynienia ze świadczeniem od fundacji rodzinnej i mieniem w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej na rzecz rodzica spadkobiercy, będącego zstępnym spadkodawcy.

Kolejnym kosztem podlegającym zaliczeniu na zachowek są koszty wychowania, o których mowa w art. 997 KC. Jeżeli bowiem uprawnionym do zachowku jest dziecko lub wnuk spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Nie chodzi tutaj więc o “zwykłe” koszt związane z wychowaniem dziecka i jego edukacją, ale o sytuację, gdy testator pokrywał na przykład koszty zagranicznych studiów czy drogich zajęć dodatkowych. Każdorazowo jednak pod uwagę będzie należało wziąć sytuacją osobistą spadkobiercy i spadkodawcy.

Ponadto, paragraf drugi przywołanego powyżej przepisu odnosi się do specyficznej sytuacji dotyczącej fundacji rodzinnej. Stanowi on, iż w okolicznościach, w których uprawnionym do zachowku jest dziecko lub wnuk spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek koszty zrealizowanego przez fundację rodzinną obowiązku alimentacyjnego ciążącego na spadkodawcy, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Przepis ten jest pokłosiem postanowień poczynionych w ramach art. 8 Ustawy i fundacji rodzinnej, który stanowi, że fundacja rodzinna odpowiada solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania powstałe przed jej ustanowieniem, w tym z tytułu obowiązku alimentacyjnego, a także za wykonanie powstałego po jej ustanowieniu obowiązku alimentacyjnego obciążającego fundatora.

Zobacz również: Statut fundacji rodzinnej – co powinien zawierać?

Roszczenie o wypłatę zachowku

Ustawa o fundacji rodzinnej wymogła także zmianę paragrafu drugiego w ramach art. 991 KC, którego treść stanowi, iż jeśli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku:

w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny,
w postaci powołania do spadku,
w postaci zapisu,
w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej,
przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Uprawnienie to nie będzie przysługiwało jednak tym, którzy zrzekli się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne dziedziczenia, albo spadek odrzuciły.

Do zapłaty zachowku są zobowiązane osoby, które otrzymały majątek od zmarłego spadkodawcy lub w dalszej kolejności osoby na rzecz których został uczyniony zapis windykacyjny. Jeżeli nie są one w stanie zadośćuczynić roszczeniu, wówczas na gruncie art. 1000 KC, uprawniony może dochodzić sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku – a w przypadku fundacji rodzinnej – od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku, lub która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku. Spadkodawca, który otrzymał mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, może jednak zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie tego mienia.

Ważnym przepisem, dodanym do przepisów spadkowych, jest art. 1007 § 3 i 4 KC. Stanowi on, iż roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego oraz roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przedawniają się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Zobacz również: Fundacja rodzinna a obowiązki RODO

Zasady wypłaty zachowku

Nowością, wprowadzoną przepisami Ustawy o fundacji rodzinnej, jest także cały art. 997¹ KC. Stanowi on o możliwości odroczenia lub podzielenia na raty wypłaty kwoty z tytułu zachowku. W wyjątkowych przypadkach, uwzględniając osobistą i majątkową zarówno uprawnionego jak i obowiązanego, istnieje także możliwość obniżenia zachowku. W sytuacji, gdy dojdzie do rozłożenia płatności na raty, okres spłaty nie może być dłuższy aniżeli 5 lat, a w przypadku wystąpienia szczególnych okoliczności, dłuższy aniżeli 10 lat.

Zobacz również: Opodatkowanie fundacji rodzinnej

Co lepiej chroni dziedziczony kapitał – fundacja czy testament?

Fundacja rodzinna jest w praktyce nie tylko sposobem na kumulację rodzinnego majątku, ale także na jego bezpieczną sukcesję. Nietrudno zauważyć, że posiada kilka znaczących pozytywnych cech, odróżniających ją od przekazywania majątku poprzez tradycyjny testament.

Fundację może założyć kilku fundatorów. Mogą to być zatem np. małżonkowie. Obecnie w polskim prawie nie istnieje natomiast możliwość sporządzania testamentów wspólnych.
Fundacja zakłada ochronę mienia i pozwala ustalić zasady sukcesji nie tylko dla swoich dzieci, ale także dla kolejnych pokoleń.
Wypłatę świadczeń z fundacji można zastrzec pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, np. wskazując, iż beneficjenci otrzymają wypłatę po ukończeniu określonego roku życia lub pod warunkiem zdobycia wykształcenia wyższego.
Fundacja umożliwia nie tylko przekazanie majątku, ale także jego gromadzenie.

Powyższe nie oznacza, że rozporządzenie majątkiem w postaci testamentu zawsze będzie rozwiązaniem z gruntu mniej korzystnym, aniżeli fundacja. Należy przede wszystkim pamiętać, że dla założenia fundacji rodzinnej niezbędny jest fundusz założycielski o minimalnej wysokości 100 000 złotych. W zależności zatem od celów, środków oraz potrzeb spadkodawcy, powinien on każdorazowo wybrać opcję, która jest lepsza dla niego. Profesjonalnego wsparcia i porad w całym procesie sukcesyjnym, zawsze gotowi są udzielić Państwu prawnicy z naszej kancelarii prawnej.

Zobacz również: Sukcesja w spółce osobowej

¹ Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej

²Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

Pytania i odpowiedzi

Czy każda darowizna powinna zostać doliczona do spadku?

Nie. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się darowizn drobnych, dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.