Każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, bez względu na jego wartość i sposób wyrażania podlega ochronie prawnej na mocy przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Mimo to ustawodawca przewidział możliwość wykorzystania cudzego utworu w określonych okolicznościach bez uszczerbku dla praw twórcy. Na czym polega dozwolone użytkowanie i kiedy można się na nie powołać?
Ochrona utworu przed działaniem osób trzecich
Pod pojęciem utworu rozumie się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Aby dochodzić ochrony, twórca nie musi w żaden sposób utworu rejestrować i aktualizuje się ona wraz z momentem jego ustalenia, czyli oderwania od sfery wyobrażeń i wizualizacji w taki sposób, aby utwór mógł zostać okazany przynajmniej jednej osobie.
Prawo autorskie rozróżnia majątkowe i osobiste prawa majątkowe i dla każdej z tych grup ustawodawca przewiduje inne kategorie roszczeń, z których w razie naruszenia może skorzystać twórca. Skuteczną ochronę praw autorskich najlepiej zlecić kancelarii prawnej z wieloletnim doświadczeniem w obsłudze firm z branży kreatywnej.
Autorskie prawa osobiste i ich ochrona
Przykładowe autorskie prawa osobiste do utworu zostały wymienione w art. 16 ustawy. Jest to m.in. prawo do:
- autorstwa utworu;
- oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Osobiste prawa autorskie są nieograniczone w czasie, nie można się ich zrzec, a także przenieść na inną osobę. Chronią więź twórcy z utworem.
Katalog roszczeń został przewidziany w art. 78 ustawy o prawie autorskim i obejmuje żądanie:
- zaniechania działania;
- dopełnienia przez naruszyciela czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia woli w odpowiedniej treści i formie;
- zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku zawinionego działania sprawcy lub uiszczenie przez sprawcę określonej kwoty pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Roszczenia o ochronę osobistych praw autorskich są dziedziczne i w przypadku braku odmiennej woli twórcy przechodzą kolejno na małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa albo zstępnych rodzeństwa.
Z powództwem może wystąpić również stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona
Autorskie prawa majątkowe obejmują przede wszystkim możliwość korzystania z utworu na określonych polach eksploatacji. Zasadniczo wszystkie pola eksploatacji przysługują twórcy, ale w drodze licencji lub umowy może on przenieść prawo do korzystania z utworu na wszystkich, lub jedynie niektórych spośród pól.
W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych prawa majątkowe są ograniczone czasowo i wygasają wraz z upływem 70 lat, choć termin liczony jest odmiennie dla:
- utworu, którego twórca jest znany;
- utworu, którego twórca nie jest znany;
- utworu, do którego prawa przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca;
- utworu audiowizualnego;
- utworu słowno-muzycznego.
Roszczenia o ochronę majątkowych prawa autorskich wprowadza art. 79 ustawy o ochronie prawa autorskiego. Zalicza się do nich prawo do żądania:
- zaniechania naruszenia;
- usunięcia skutków naruszenia;
- naprawienia wyrządzonej szkody – na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę kwoty pieniężnej w wysokości dwu- lub trzykrotności wynagrodzenia, które w chwili dochodzenia roszczenia byłoby należne uprawnionemu tytułem zgody na korzystanie z utworu;
- wydania uzyskanych korzyści.
Niezależnie od powyższych roszczeń uprawniony może domagać się opublikowania w prasie oświadczenia woli naruszyciela w odpowiedniej formie i treści albo opublikowania całości lub części orzeczenia sądowego.
W sytuacjach, gdy usunięcie skutków naruszenia byłoby karą niewspółmiernie dotkliwą, a samo działanie jest niezawinione, sąd na wniosek uprawnionego może zasądzić od sprawcy na rzecz twórcy oznaczoną kwotę pieniężną.
Wreszcie na wniosek uprawnionego bezprawnie wytworzone przedmioty, środki i wykorzystane do tego materiały mogą być wycofane z obrotu, przyznane uprawnionemu na poczet odszkodowania lub zniszczone.
Nietrudno zauważyć, że katalog roszczeń zarówno w przypadku ochrony dóbr autorskich osobistych, jak i majątkowych jest szeroki, a sankcje mogą być bardzo dotkliwe. Kiedy inne osoby mogą powołać się na dozwolone użytkowanie utworów i na czym polega ta instytucja?
Na czym polega dozwolone użytkowanie?
Dozwolone użytkowanie utworów polega na możliwości ich wykorzystania bez uszczerbku dla sfery uprawnień przysługujących twórcy, a w konsekwencji bez ryzyka wszczęcia przez niego postępowania sądowego.
Korzystanie z utworu na użytek osobisty
W art. 23 ustawy o prawie autorskim ustawodawca przewidział nieodpłatne korzystania z utworu na użytek osobisty. Warunkiem wykorzystania dzieła jest jego wcześniejsze rozpowszechnienie przez twórcę. Dozwolone użytkowanie w tym zakresie może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzy utworu przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności:
- pokrewieństwa;
- powinowactwa;
- stosunku towarzyskiego.
Dozwolone użytkowanie utworu na potrzeby osobiste nie obejmuje:
- budowana według cudzego projektu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego;
- korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu.
Zakaz korzystania nie obowiązuje, jeśli osoba trzecia posługuje się utworami wyłącznie w celu naukowym i niezarobkowo.
Użytkowanie utworu przez stacje radiowe i telewizyjne
Artykuł 24 ustawy o prawie autorskim pozwala na rozpowszechnianie za pomocą anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utworów nadawanych przez inną stację radiową albo telewizyjną drogą satelitarną, albo naziemną, jeśli:
- następuje to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania utworów radiowych lub telewizyjnych;
- przeznaczone jest do oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku lub domach jednorodzinnych;
- obejmuje do 50 gospodarstw domowych.
Posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu publicznym pod warunkiem, że nie wiąże się to z osiąganiem korzyści majątkowej.
Na kanwie tego przepisu dochodzi do licznych sporów dotyczących legalności darmowego odtwarzania muzyki np. przez sieć sklepów spożywczych lub salonów samochodowych. Z uwagi na brak jednoznacznych kryteriów oceny trudno jednoznacznie ustalić, kiedy można powołać się na ustawowy wyjątek. Z pewnością jednak nie budzi wątpliwość legalność odtwarzania utworów w miejscu, które nie prowadzi działalności gospodarczej lub robi to jedynie w ograniczonym zakresie (np. poczta).
Rozpowszechnianie informacji
Rodzajem dozwolonego użytkowania utworu będzie również rozpowszechnianie w celach informacyjnych w prasie, radiu lub telewizji:
- już rozpowszechnionych:
- sprawozdań o aktualnych wydarzeniach;
- artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zastrzeżone;
- aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich;
- krótkich wyciągów ze sprawozdań i artykułów;
- przeglądów publikacji i utworów rozpowszechnionych;
- krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów.
Rozpowszechnianie utworu może być realizowane zarówno w oryginale, jak i tłumaczeniu. W przypadku artykułów oraz wypowiedzi i fotografii reporterskich twórca zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Prawo do rozpowszechniania dotyczy również utworów udostępnianych podczas wydarzeń w granicach uzasadnionych celem informacji, a także:
- przemówień politycznych;
- mów wygłaszanych podczas publicznych rozpraw;
- fragmentów publicznych wystąpień, wykładów i kazań.
Osoba, która powołuje się do dozwolone użytkowanie utworu, nie jest jednak uprawniona do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów (np. serii wykładów).
Dozwolone użytkowanie w celu dydaktycznym i naukowym
Instytucje oświatowe oraz podmioty, o których mowa w ustawie o szkolnictwie wyższym (np. uczelnie, instytuty naukowe) mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu drobne utwory lub fragmenty większych utworów pod warunkiem, że służy to:
- zilustrowaniu treści przekazywanych w celach dydaktycznych;
- prowadzeniu działalności naukowej.
W przypadku udostępnienia tak użytkowanego utworu dostęp do niego mogą mieć wyłącznie ograniczony krąg osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe.
W celach dydaktycznych lub naukowych można również zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach, choć w tych przypadkach twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Artykuł 28 ustawy o prawie autorskim pozwala instytucjom oświatowym, uczelniom i instytutom badawczym, bibliotekom, muzeom i archiwom na:
- użyczanie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzy utworów rozpowszechnionych;
- zwielokrotnianie utworów znajdujących się we własnych zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów;
- udostępnianie zbiorów dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych placówek.
Czynności te nie mogą prowadzić do powstania korzyści majątkowej, a także do zwielokrotnienia liczby utworów.
Na czym polega prawo cytatu?
Artykuł 29 ustawy o prawie autorskim przewiduje szereg wyłączeń określanych zbiorczo jako “prawo cytatu”. W oparciu o ten przepis można przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak:
- wyjaśnienie;
- polemika;
- analiza krytyczna lub naukowa;
- nauczanie;
- prawa gatunku twórczości.
Oczywiście prawo cytatu nie oznacza, że osoba trzecia może dopuścić się plagiatu cudzego dzieła.
Pozostałe wyłączenia w ustawie o prawach autorskich
Dozwolone użytkowanie utworu jest dopuszczalne, jeśli dokonuje się na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Warto pamiętać jednak, że w tych przypadkach łatwo o zarzut kopiowania pracy, kiedy przerobiony utwór nie różni się zanadto od oryginału.
Prawo do użytkowania utworu dotyczy także odtwarzania dzieł podczas:
- ceremonii religijnych;
- oficjalnych uroczystości państwowych;
- imprez szkolnych lub akademickich.
Użytkowanie nie może jednak prowadzić do osiągnięcia korzyści majątkowej – dotyczy to zarówno emitowania utworu, jak i wynagrodzenia artystów. Wyłączenie dotyczy także użytkowania na cele związane z bezpieczeństwem publicznego oraz na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych.
Ustawa o prawie autorskim przewiduje również następujące przypadki dozwolonego rozpowszechniania:
- utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, ale nie do tego samego użytku;
- opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych poprzez umieszczenie ich w encyklopediach i atlasach jeśli porozumienie z twórcą co do uzyskania zgody napotyka na trudności.
Dozwolone użytkowanie jest dopuszczalne jeżeli jest realizowane dla dobra osób niepełnosprawnych, o ile to korzystanie:
- odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia;
- nie ma zarobkowego charakteru;
- jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.
Zgodnie z art. 333 ustawy o prawie autorskim z utworów można korzystać również w celu promocji i reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, z wyłączeniem wykorzystania handlowego.
Polski ustawodawca bardzo szeroko zakreślił pojęcie dozwolonego użytkowania utworu. Warto jednak zdawać sobie sprawę z wyłączeń tak, aby swoim działaniem nie doprowadzić do naruszenia słusznych interesów twórcy oraz przysługujących mu praw autorskich.
Pytania i odpowiedzi:
Tak, warunkiem dozwolonego użytku jest wymienienie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie tych informacji powinno uwzględniać istniejące okoliczności i ograniczenia, które z nich wynikają.
Jest to dopuszczalne, choć takie utwory nie powinny być kierowane do osób innych niż wymienione w art. 23 ust. 2 ustawy o prawie autorskim, a przetwarzanie może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzu utworów.
Do utworów osieroconych zalicza się utwory opublikowane drukiem (np. w książkach), audiowizualne lub utrwalone na fonogramach albo wideogramach, jeśli osoby uprawnione do utworu nie zostały ustalone i nie udało się ich odnaleźć w drodze procedury poszukiwawczej. Z takich dzieł mogą korzystać podmioty wymienione w art. 355 ust. 2 ustawy o prawie autorskim (m.in. archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie), o ile korzystanie służy interesowi publicznemu i statutowym zadaniom tych podmiotów.
Zaufali nam:
