Dozwolony użytek –  kiedy wykorzystanie cudzego utworu jest zgodne z prawem, w jakim celu można wykorzystać cudzy utwór?

Pod pojęciem utworu rozumie się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Aby dochodzić ochrony, twórca nie musi w żaden sposób utworu rejestrować i aktualizuje się ona wraz z momentem jego ustalenia, czyli oderwania od sfery wyobrażeń i wizualizacji w taki sposób, aby utwór mógł zostać okazany przynajmniej jednej osobie.

Prawo autorskie rozróżnia majątkowe i osobiste prawa majątkowe i dla każdej z tych grup ustawodawca przewiduje inne kategorie roszczeń, z których w razie naruszenia może skorzystać twórca. Skuteczną ochronę praw autorskich najlepiej zlecić kancelarii prawnej z wieloletnim doświadczeniem w obsłudze firm z branży kreatywnej.

Autorskie prawa osobiste i ich ochrona

Przykładowe autorskie prawa osobiste do utworu zostały wymienione w art. 16 ustawy. Jest to m.in. prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Osobiste prawa autorskie są nieograniczone w czasie, nie można się ich zrzec, a także przenieść na inną osobę. Chronią więź twórcy z utworem.

Katalog roszczeń został przewidziany w art. 78 ustawy o prawie autorskim i obejmuje żądanie:

• zaniechania działania;
• dopełnienia przez naruszyciela czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia woli w odpowiedniej treści i formie;
• zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku zawinionego działania sprawcy lub uiszczenie przez sprawcę określonej kwoty pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Roszczenia o ochronę osobistych praw autorskich są dziedziczne i w przypadku braku odmiennej woli twórcy przechodzą kolejno na małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa albo zstępnych rodzeństwa.

Z powództwem może wystąpić również stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.

Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona

Autorskie prawa majątkowe obejmują przede wszystkim możliwość korzystania z utworu na określonych polach eksploatacji. Zasadniczo wszystkie pola eksploatacji przysługują twórcy, ale w drodze licencji lub umowy może on przenieść prawo do korzystania z utworu na wszystkich, lub jedynie niektórych spośród pól.

W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych prawa majątkowe są ograniczone czasowo i wygasają wraz z upływem 70 lat, choć termin liczony jest odmiennie dla:

• utworu, którego twórca jest znany;
• utworu, którego twórca nie jest znany;
• utworu, do którego prawa przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca;
• utworu audiowizualnego;
• utworu słowno-muzycznego.

Roszczenia o ochronę majątkowych prawa autorskich wprowadza art. 79 ustawy o ochronie prawa autorskiego. Zalicza się do nich prawo do żądania:

• zaniechania naruszenia;
• usunięcia skutków naruszenia;
• naprawienia wyrządzonej szkody – na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę kwoty pieniężnej w wysokości dwu- lub trzykrotności wynagrodzenia, które w chwili dochodzenia roszczenia byłoby należne uprawnionemu tytułem zgody na korzystanie z utworu;
• wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od powyższych roszczeń uprawniony może domagać się opublikowania w prasie oświadczenia woli naruszyciela w odpowiedniej formie i treści albo opublikowania całości lub części orzeczenia sądowego.

W sytuacjach, gdy usunięcie skutków naruszenia byłoby karą niewspółmiernie dotkliwą, a samo działanie jest niezawinione, sąd na wniosek uprawnionego może zasądzić od sprawcy na rzecz twórcy oznaczoną kwotę pieniężną.

Wreszcie na wniosek uprawnionego bezprawnie wytworzone przedmioty, środki i wykorzystane do tego materiały mogą być wycofane z obrotu, przyznane uprawnionemu na poczet odszkodowania lub zniszczone.

Nietrudno zauważyć, że katalog roszczeń zarówno w przypadku ochrony dóbr autorskich osobistych, jak i majątkowych jest szeroki, a sankcje mogą być bardzo dotkliwe. Kiedy inne osoby mogą powołać się na dozwolone użytkowanie utworów i na czym polega ta instytucja?

Dozwolone użytkowanie utworu jest dopuszczalne, jeśli dokonuje się na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Warto pamiętać jednak, że w tych przypadkach łatwo o zarzut kopiowania pracy, kiedy przerobiony utwór nie różni się zanadto od oryginału.

Prawo do użytkowania utworu dotyczy także odtwarzania dzieł podczas:

• ceremonii religijnych;
• oficjalnych uroczystości państwowych;
• imprez szkolnych lub akademickich.

Użytkowanie nie może jednak prowadzić do osiągnięcia korzyści majątkowej – dotyczy to zarówno emitowania utworu, jak i wynagrodzenia artystów. Wyłączenie dotyczy także użytkowania na cele związane z bezpieczeństwem publicznego oraz na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych.

Ustawa o prawie autorskim przewiduje również następujące przypadki dozwolonego rozpowszechniania:

• utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, ale nie do tego samego użytku;
• opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych poprzez umieszczenie ich w encyklopediach i atlasach jeśli porozumienie z twórcą co do uzyskania zgody napotyka na trudności.

Dozwolone użytkowanie jest dopuszczalne jeżeli jest realizowane dla dobra osób niepełnosprawnych, o ile to korzystanie:

• odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia;
• nie ma zarobkowego charakteru;
• jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.

Zgodnie z art. 333 ustawy o prawie autorskim z utworów można korzystać również w celu promocji i reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, z wyłączeniem wykorzystania handlowego.

Polski ustawodawca bardzo szeroko zakreślił pojęcie dozwolonego użytkowania utworu. Warto jednak zdawać sobie sprawę z wyłączeń tak, aby swoim działaniem nie doprowadzić do naruszenia słusznych interesów twórcy oraz przysługujących mu praw autorskich.