Anna Maria Sobczak
|
7 stycznia 2023
Spis treści

Każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, bez względu na jego wartość i sposób wyrażania podlega ochronie prawnej na mocy przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Mimo to ustawodawca przewidział możliwość wykorzystania cudzego utworu w określonych okolicznościach bez uszczerbku dla praw twórcy. Na czym polega dozwolone użytkowanie i kiedy można się na nie powołać?

Ochrona utworu przed działaniem osób trzecich

Pod pojęciem utworu rozumie się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Aby dochodzić ochrony, twórca nie musi w żaden sposób utworu rejestrować i aktualizuje się ona wraz z momentem jego ustalenia, czyli oderwania od sfery wyobrażeń i wizualizacji w taki sposób, aby utwór mógł zostać okazany przynajmniej jednej osobie.

Prawo autorskie rozróżnia majątkowe i osobiste prawa majątkowe i dla każdej z tych grup ustawodawca przewiduje inne kategorie roszczeń, z których w razie naruszenia może skorzystać twórca. Skuteczną ochronę praw autorskich najlepiej zlecić kancelarii prawnej z wieloletnim doświadczeniem w obsłudze firm z branży kreatywnej.

Autorskie prawa osobiste i ich ochrona

Przykładowe autorskie prawa osobiste do utworu zostały wymienione w art. 16 ustawy. Jest to m.in. prawo do:

  • autorstwa utworu;
  • oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
  • nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
  • decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
  • nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Osobiste prawa autorskie są nieograniczone w czasie, nie można się ich zrzec, a także przenieść na inną osobę. Chronią więź twórcy z utworem.

Katalog roszczeń został przewidziany w art. 78 ustawy o prawie autorskim i obejmuje żądanie:

  • zaniechania działania;
  • dopełnienia przez naruszyciela czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia woli w odpowiedniej treści i formie;
  • zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku zawinionego działania sprawcy lub uiszczenie przez sprawcę określonej kwoty pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Roszczenia o ochronę osobistych praw autorskich są dziedziczne i w przypadku braku odmiennej woli twórcy przechodzą kolejno na małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa albo zstępnych rodzeństwa.

Z powództwem może wystąpić również stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.

Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona

Autorskie prawa majątkowe obejmują przede wszystkim możliwość korzystania z utworu na określonych polach eksploatacji. Zasadniczo wszystkie pola eksploatacji przysługują twórcy, ale w drodze licencji lub umowy może on przenieść prawo do korzystania z utworu na wszystkich, lub jedynie niektórych spośród pól.

W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych prawa majątkowe są ograniczone czasowo i wygasają wraz z upływem 70 lat, choć termin liczony jest odmiennie dla:

  • utworu, którego twórca jest znany;
  • utworu, którego twórca nie jest znany;
  • utworu, do którego prawa przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca;
  • utworu audiowizualnego;
  • utworu słowno-muzycznego.

Roszczenia o ochronę majątkowych prawa autorskich wprowadza art. 79 ustawy o ochronie prawa autorskiego. Zalicza się do nich prawo do żądania:

  • zaniechania naruszenia;
  • usunięcia skutków naruszenia;
  • naprawienia wyrządzonej szkody – na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę kwoty pieniężnej w wysokości dwu- lub trzykrotności wynagrodzenia, które w chwili dochodzenia roszczenia byłoby należne uprawnionemu tytułem zgody na korzystanie z utworu;
  • wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od powyższych roszczeń uprawniony może domagać się opublikowania w prasie oświadczenia woli naruszyciela w odpowiedniej formie i treści albo opublikowania całości lub części orzeczenia sądowego.

W sytuacjach, gdy usunięcie skutków naruszenia byłoby karą niewspółmiernie dotkliwą, a samo działanie jest niezawinione, sąd na wniosek uprawnionego może zasądzić od sprawcy na rzecz twórcy oznaczoną kwotę pieniężną.

Wreszcie na wniosek uprawnionego bezprawnie wytworzone przedmioty, środki i wykorzystane do tego materiały mogą być wycofane z obrotu, przyznane uprawnionemu na poczet odszkodowania lub zniszczone.

Nietrudno zauważyć, że katalog roszczeń zarówno w przypadku ochrony dóbr autorskich osobistych, jak i majątkowych jest szeroki, a sankcje mogą być bardzo dotkliwe. Kiedy inne osoby mogą powołać się na dozwolone użytkowanie utworów i na czym polega ta instytucja?

Na czym polega dozwolone użytkowanie?

Dozwolone użytkowanie utworów polega na możliwości ich wykorzystania bez uszczerbku dla sfery uprawnień przysługujących twórcy, a w konsekwencji bez ryzyka wszczęcia przez niego postępowania sądowego.

Korzystanie z utworu na użytek osobisty

W art. 23 ustawy o prawie autorskim ustawodawca przewidział nieodpłatne korzystania z utworu na użytek osobisty. Warunkiem wykorzystania dzieła jest jego wcześniejsze rozpowszechnienie przez twórcę. Dozwolone użytkowanie w tym zakresie może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzy utworu przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności:

  • pokrewieństwa;
  • powinowactwa;
  • stosunku towarzyskiego.

Dozwolone użytkowanie utworu na potrzeby osobiste nie obejmuje:

  • budowana według cudzego projektu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego;
  • korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu.

Zakaz korzystania nie obowiązuje, jeśli osoba trzecia posługuje się utworami wyłącznie w celu naukowym i niezarobkowo.

Użytkowanie utworu przez stacje radiowe i telewizyjne

Artykuł 24 ustawy o prawie autorskim pozwala na rozpowszechnianie za pomocą anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utworów nadawanych przez inną stację radiową albo telewizyjną drogą satelitarną, albo naziemną, jeśli:

  • następuje to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania utworów radiowych lub telewizyjnych;
  • przeznaczone jest do oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku lub domach jednorodzinnych;
  • obejmuje do 50 gospodarstw domowych.

Posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu publicznym pod warunkiem, że nie wiąże się to z osiąganiem korzyści majątkowej.

Na kanwie tego przepisu dochodzi do licznych sporów dotyczących legalności darmowego odtwarzania muzyki np. przez sieć sklepów spożywczych lub salonów samochodowych. Z uwagi na brak jednoznacznych kryteriów oceny trudno jednoznacznie ustalić, kiedy można powołać się na ustawowy wyjątek. Z pewnością jednak nie budzi wątpliwość legalność odtwarzania utworów w miejscu, które nie prowadzi działalności gospodarczej lub robi to jedynie w ograniczonym zakresie (np. poczta).

Rozpowszechnianie informacji

Rodzajem dozwolonego użytkowania utworu będzie również rozpowszechnianie w celach informacyjnych w prasie, radiu lub telewizji:

  • już rozpowszechnionych:
    • sprawozdań o aktualnych wydarzeniach;
    • artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zastrzeżone;
    • aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich;
  • krótkich wyciągów ze sprawozdań i artykułów;
  • przeglądów publikacji i utworów rozpowszechnionych;
  • krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów.

Rozpowszechnianie utworu może być realizowane zarówno w oryginale, jak i tłumaczeniu. W przypadku artykułów oraz wypowiedzi i fotografii reporterskich twórca zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Prawo do rozpowszechniania dotyczy również utworów udostępnianych podczas wydarzeń w granicach uzasadnionych celem informacji, a także:

  • przemówień politycznych;
  • mów wygłaszanych podczas publicznych rozpraw;
  • fragmentów publicznych wystąpień, wykładów i kazań.

Osoba, która powołuje się do dozwolone użytkowanie utworu, nie jest jednak uprawniona do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów (np. serii wykładów).

Dozwolone użytkowanie w celu dydaktycznym i naukowym

Instytucje oświatowe oraz podmioty, o których mowa w ustawie o szkolnictwie wyższym (np. uczelnie, instytuty naukowe) mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu drobne utwory lub fragmenty większych utworów pod warunkiem, że służy to:

  • zilustrowaniu treści przekazywanych w celach dydaktycznych;
  • prowadzeniu działalności naukowej.

W przypadku udostępnienia tak użytkowanego utworu dostęp do niego mogą mieć wyłącznie ograniczony krąg osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe.

W celach dydaktycznych lub naukowych można również zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach, choć w tych przypadkach twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Artykuł 28 ustawy o prawie autorskim pozwala instytucjom oświatowym, uczelniom i instytutom badawczym, bibliotekom, muzeom i archiwom na:

  • użyczanie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzy utworów rozpowszechnionych;
  • zwielokrotnianie utworów znajdujących się we własnych zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów;
  • udostępnianie zbiorów dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych placówek.

Czynności te nie mogą prowadzić do powstania korzyści majątkowej, a także do zwielokrotnienia liczby utworów.

Na czym polega prawo cytatu?

Artykuł 29 ustawy o prawie autorskim przewiduje szereg wyłączeń określanych zbiorczo jako “prawo cytatu”. W oparciu o ten przepis można przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak:

  • wyjaśnienie;
  • polemika;
  • analiza krytyczna lub naukowa;
  • nauczanie;
  • prawa gatunku twórczości.

Oczywiście prawo cytatu nie oznacza, że osoba trzecia może dopuścić się plagiatu cudzego dzieła.

Pozostałe wyłączenia w ustawie o prawach autorskich

Dozwolone użytkowanie utworu jest dopuszczalne, jeśli dokonuje się na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Warto pamiętać jednak, że w tych przypadkach łatwo o zarzut kopiowania pracy, kiedy przerobiony utwór nie różni się zanadto od oryginału.

Prawo do użytkowania utworu dotyczy także odtwarzania dzieł podczas:

  • ceremonii religijnych;
  • oficjalnych uroczystości państwowych;
  • imprez szkolnych lub akademickich.

Użytkowanie nie może jednak prowadzić do osiągnięcia korzyści majątkowej – dotyczy to zarówno emitowania utworu, jak i wynagrodzenia artystów. Wyłączenie dotyczy także użytkowania na cele związane z bezpieczeństwem publicznego oraz na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych.

Ustawa o prawie autorskim przewiduje również następujące przypadki dozwolonego rozpowszechniania:

  • utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, ale nie do tego samego użytku;
  • opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych poprzez umieszczenie ich w encyklopediach i atlasach jeśli porozumienie z twórcą co do uzyskania zgody napotyka na trudności.

Dozwolone użytkowanie jest dopuszczalne jeżeli jest realizowane dla dobra osób niepełnosprawnych, o ile to korzystanie:

  • odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia;
  • nie ma zarobkowego charakteru;
  • jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.

Zgodnie z art. 333 ustawy o prawie autorskim z utworów można korzystać również w celu promocji i reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, z wyłączeniem wykorzystania handlowego.

Polski ustawodawca bardzo szeroko zakreślił pojęcie dozwolonego użytkowania utworu. Warto jednak zdawać sobie sprawę z wyłączeń tak, aby swoim działaniem nie doprowadzić do naruszenia słusznych interesów twórcy oraz przysługujących mu praw autorskich.

Pytania i odpowiedzi:

Tak, warunkiem dozwolonego użytku jest wymienienie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie tych informacji powinno uwzględniać istniejące okoliczności i ograniczenia, które z nich wynikają.

Jest to dopuszczalne, choć takie utwory nie powinny być kierowane do osób innych niż wymienione w art. 23 ust. 2 ustawy o prawie autorskim, a przetwarzanie może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzu utworów.

Do utworów osieroconych zalicza się utwory opublikowane drukiem (np. w książkach), audiowizualne lub utrwalone na fonogramach albo wideogramach, jeśli osoby uprawnione do utworu nie zostały ustalone i nie udało się ich odnaleźć w drodze procedury poszukiwawczej. Z takich dzieł mogą korzystać podmioty wymienione w art. 355 ust. 2 ustawy o prawie autorskim (m.in. archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie), o ile korzystanie służy interesowi publicznemu i statutowym zadaniom tych podmiotów.


Zaufali nam:


5/5 - (liczba głosów: 3)