Dłużnik wyzbywa się majątku – czym jest skarga pauliańska?

Skarga pauliańska – na czym polega?

Skarga pauliańska (z łacińskiego: “Actio Pauliana”) – nie jest wynalazkiem nowym. Znana już była dobrze m.in. w starożytnym Rzymie i miała na celu odwrócenie skutków działań dłużnika, które szkodziły wierzycielowi.

Identyczną w zasadzie więc role spełnia dzisiaj. W polskim systemie prawnym skarga pauliańska uregulowana została w artykułach 527 – 534 Kodeksu cywilnego. Jak przeczytać możemy w pierwszym paragrafie pierwszego z ww. artykułów: “Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć”. Mówiąc więc prościej, skarga pauliańska pozwala wierzycielowi odzyskać pożyczone dłużnikowi pieniądze nawet pomimo wyzbycia się ich wcześniej przez dłużnika. Skarga ta więc jest narzędziem umożliwiającym wierzycielowi sięganie po swój majątek nie tylko do kieszeni dłużnika, ale także osób trzecich, do których dłużnik ten majątek przekazał.

Kiedy można skorzystać z instytucji skargi pauliańskiej?

Wczytując się dokładnie we wspomniane wyżej przepisy kodeksu cywilnego, możemy uwypuklić okoliczności, które muszą łącznie się spełnić, aby skarga pauliańska mogła znaleźć zastosowanie.

Jakie okoliczności muszą zajść, żeby móc skorzystać ze skargi pauliańskiej?

Sposób wykonania prawa zaskarżenia

Podkreślić trzeba, że sama skarga pauliańska jest powództwem lub zarzutem przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową (nie zaś przeciwko dłużnikowi). Może się jednak zdarzyć, że osoba trzecia zdążyła już w jakiś sposób rozporządzić daną korzyścią. W takim wypadku wierzycielowi przysługuje roszczenie bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie to nastąpiło. Do możliwości prawidłowego zastosowania skargi pauliańskiej wymagana jest wtedy jednak, podobnie jak w przypadku osoby trzeciej, wiedza tej osoby o okolicznościach uznania czynności dłużnika za bezskuteczną (chybachyba że rozporządzenie to było nieodpłatne – wtedy wiedza ta nie jest już wymagana). Oczywiście, jeżeli wspomniana osoba zdążyła już rozporządzić tą korzyścią dalej – uprawnienie to przysługuje wierzycielowi w odniesieniu do kolejnych osób z „łańcucha” rozporządzenia daną korzyścią. Oczywiście, jeżeli również te osoby rozporządziły już tę korzyścią wierzycielowi przysługuje roszczenie również do dalszych osób z tego „łańcucha”.

Pierwszeństwo wierzyciela dłużnika

Uznanie skargi pauliańskiej, a tym samym bezskuteczności czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela powoduje, że to wierzyciel dłużnika ma pierwszeństwo zaspokojenia z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej przed jej ewentualnymi, innymi wierzycielami (jeżeli oczywiście tacy istnieją).

Oznacza to więc, że osoba trzecia oraz jej ewentualni, inni wierzyciele, w konsekwencji uznania czynności dłużnika za bezskuteczną, obowiązani są do pozwolenia na prowadzenie egzekucji przez wierzyciela pauliańskiego z określonego przedmiotu majątkowego. Dopiero gdy ten zaspokoi swoje roszczenie w danym zakresie, pozostali wierzyciele będą mogli przystąpić do egzekucji.

Wskazać przy tym należy jednak, że osoba trzecia, która uzyskała daną korzyść majątkową w konsekwencji czynności prawnej dłużnika, która dokonana została z pokrzywdzeniem wierzyciela, ma prawo do zwolnienia się od zadośćuczynienia roszczenia wierzyciela. Może więc zwyczajnie na egzekucję, dokonaną przez wierzyciela pauliańskiego się nie zgodzić. Aby to jednak uczynić musi zaspokoić go w inny sposób w tej samej wartości albo wskazać mu wystarczające do zaspokojenia mienie dłużnika.

Tak więc osoba trzecia ma do wyboru trzy możliwości zachowania się:

1. może spełnić na rzecz wierzyciela dane świadczenie / oddać mienie uzyskane od dłużnika;
2. może spełnić na rzecz wierzyciela świadczenie o wartości korzyści, którą uzyskała od dłużnika;
3. może wskazać mienie dłużnika, które wystarczy do zaspokojenia wierzyciela (nie mogą więc być to rzeczy niepodlegające egzekucji).

W jakim terminie można wnieść skargę pauliańską?

Jeżeli chodzi o termin zawity na wniesienie skargi pauliańskiej, który jest wskazany w ustawie, a dokładniej w art. 534 kodeksu cywilnego, to jest to 5 lat od daty danej czynności prawnej dokonanej przez dłużnika. Po jego upłynięciu przysługujące wierzycielowi prawo skorzystania z opisywanej instytucji definitywnie wygaśnie.

Opis sytuacji przykładowych

Instytucję skargi pauliańskiej w zasadzie zastosować można do praktycznie każdej sytuacji i każdej ważnej czynności prawnej – które będą spełniały opisane wyżej wymogi i okoliczności. Przechodząc na grunt praktyki i obrazując powyższe poniżej kilka przykładów z orzecznictwa, które zostały uznane za podlegające ochronie w ramach skargi pauliańskiej:

1. Umowa sprzedaży prawa wieczystego użytkowania gruntu (np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2021 r., V CSKP 108/21);
2. Oświadczenie dłużnika o zrzeczeniu się prawa wieczystego użytkowania (np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2015 r., IV CSK 459/14);
3. Umowa najmu, utrudniająca spieniężenie przedmiotu najmu (np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 806/04);
4. Ustanowienie hipoteki umownej (np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2022 r., II CSKP 199/22);
5. Umowa sprzedaży warunkowej, umowa przeniesienia własności nieruchomości, umowa darowizny (np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2021 r., IV CSKP 47/21);
6. Zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, dział spadku i zniesienie współwłasności, w sytuacji gdy w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10).

Skarga pauliańska a art. 59 kodeksu cywilnego

Na marginesie należy zauważyć jeszcze, że obok skargi pauliańskiej w kodeksie cywilnym znajduje się także artykuł 59, który ma następujące brzmienie: “w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”..

Przepis ten więc jest bliźniaczo-podobną instytucją do skargi pauliańskiej, która funkcjonuje niezależnie od niej i która pozwala danej osobie na uznanie za bezskuteczną w stosunku do niej umowy, której wykonanie czyni niemożliwym (całkowicie lub częściowo) zadośćuczynieniu jej roszczeniu, jeśli strony zaskarżonej umowy o tym roszczeniu wiedziały lub jeżeli umowa ta była nieodpłatna.

Mając na uwadze powyższe, trzeba więc zauważyć, że tak jak istotą skargi pauliańskiej jest przeciwdziałanie uszczupleniu majątku dłużnika, które uniemożliwiłoby zaspokojenie wierzyciela w ramach postępowania egzekucyjnego, tak przepis art. 59 kodeksu cywilnego pozwala osobie trzeciej uzyskać świadczenie w jej pierwotnej postaci.

Pomimo że wybór konkretnej, możliwej do zastosowania instytucji (skargi pauliańskiej czy też art. 59 kodeksu cywilnego) pozostaje do rozważenia w nawiązaniu do danego, zastanego stanu faktycznego, nadmienić należy, że obecnie polskie prawo cywilne pozwala na możliwość zbiegu obu tych norm. Pamiętać trzeba jednak o znacznie krótszym okresie czasu, w którym można skorzystać z instytucji art. 59 kodeksu cywilnego (jest to zaledwie rok, gdzie przy skardze pauliańskiej jest to aż pięć lat).