Darowizna między małżonkami

Umowa darowizny to rodzaj umowy nazwanej uregulowanej przepisami kodeksu cywilnego. Stosownie do brzmienia art. 888 k.c. przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Co do zasady dla zachowania ważności przez umowę darowizny niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego, chyba że przyrzeczone świadczenie zostało spełnione, o co w małżeństwie zwykle nietrudno. Istotą darowizny jest to, że w zamian za otrzymanie określonego składnika lub prawa, obdarowany nie staje się zobowiązany do świadczenia wzajemnego.

Należy jednak zwrócić uwagę, że zachowanie formy szczególnej jest wymagane, jeżeli wynika to z obowiązujących przepisów. Dla nieruchomości będzie to akt notarialny. Z kolei dla przeniesienia własności przedsiębiorstwa lub udziałów w spółce z o.o. wymagana jest forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym.

W przypadku wspólności majątkowej można rozróżnić trzy sytuacje:

• darowizna jest dokonywana z majątku osobistego jednego z małżonków do majątku osobistego drugiego małżonka;
• darowizna dokonana z majątku wspólnego do majątku osobistego;
• darowizna dokonana z majątku osobistego do majątku wspólnego.

Aby móc przeanalizować powyższe sytuacje, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, co dokładnie wchodzi w skład majątku osobistego. Jest to o tyle istotne, że majątkiem osobistym każdy z małżonków może dysponować samodzielnie, zaś wszystkie składniki majątku, które nie należą do majątku osobistego, z mocy prawa trafiają do majątku wspólnego. Zgodnie z art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej;
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej (np. dokonał darowizn na rzecz obojga małżonków);
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegające odrębnym przepisom (np. wkład do spółki cywilnej lub wiązka praw wynikająca z członkostwa w spółce osobowej);
• przedmioty majątkowe służące do zaspokajania potrzeb osobistych wyłącznie jednego z małżonków;
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać wyłącznie jednej osobie (np. prawo pierwokupu lub odkupu, użytkowanie, służebność osobista);
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia; albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (za wyjątkiem renty z tytułu niezdolności do pracy zarobkowej, z powodu zwiększenia się potrzeb danej osoby lub zmniejszenia się jej widoków na przyszłość – to świadczenie wchodzi do majątku wspólnego);
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
• prawa twórcze (np. autorskie i pokrewne, prawa własności przemysłowej);
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (celem tzw. surogacji jest zachowanie wartości majątku pomimo zmiany w nim poszczególnych składników, vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r., sygn. III CZP 45/18).

Darowizna z majątku osobistego do majątku osobistego

Darowizna z majątku osobistego jednego z małżonków do majątku osobistego drugiego współmałżonka jest całkowicie dopuszczalna. Jej przedmiotem może być prawo lub rzecz należąca do jednej, lub większej liczby spośród wymienionych wyżej kategorii.

Darowizna z majątku wspólnego do majątku osobistego

Jeśli chodzi o darowiznę z majątku wspólnego do majątku osobistego, w doktrynie można spotkać się z dwoma stanowiskami. Część przedstawicieli piśmiennictwa wskazuje, że takie przesunięcie majątkowe jest dopuszczalne. Jako jego podstawę można odwołać się do art. 36 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Istotne znaczenie ma także uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1991 r., sygn. III CZP 76/90, gdzie wprost wskazano na taką możliwość. Można również spotkać się ze stanowiskiem, że takie działanie byłoby równoznaczne z podziałem wspólnego majątku przed ustaniem wspólności co, zgodnie z art. 35 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jest niedopuszczalne.

Darowizna z majątku osobistego do majątku wspólnego

W przypadku przeniesienia własności rzeczy lub prawa z majątku osobistego do majątku wspólnego małżonków w istocie dochodzi do poczynienia nakładu na majątek wspólny. Wynika to z art. 341 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Stanowi on, że każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy stanowiących majątek wspólny oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki da się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka. Takie nakłady będą podlegały rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku w razie ustania wspólności majątkowej.

W kontekście darowizny warto przyjrzeć się też sytuacji, kiedy jeden z małżonków planuje przekazać bezpłatnie element wchodzący w skład majątku wspólnego osobie trzeciej. Co do zasady w takiej sytuacji przepisy przewidują możliwość wyrażenia sprzeciwu wobec darowizny za wyjątkiem sytuacji, kiedy wymagana jest zgoda na zawarcie umowy darowizny. Zgodnie z art. 37 §1 pkt 4 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Zgoda na dokonanie czynności prawnej może być wyrażona zarówno uprzednio, jak i następczo, po jej wykonaniu. Aby nie przedłużać stanu niepewności prawnej, ustawodawca dopuszcza możliwość wyznaczenia przez małżonka, który chce dokonać danej czynności terminu, w jakim współmałżonek powinien wyrazić zgodę. Bezskuteczny upływ takiego terminu jest równoznaczny z brakiem sprzeciwu.

Brak zgody współmałżonka na dokonanie darowizny

Co zrobić w sytuacji, kiedy współmałżonek celowo odmawia wyrażenia zgody na czynność prawną lub porozumienie się z nim powoduje istotne trudności? W takiej sytuacji osoba, która planuje dokonać czynności prawnej, ma prawo zwrócić się do sądu rodzinnego o wydanie zezwolenia na dokonanie spornej czynności. Sąd analizując okoliczności sprawy, ma obowiązek ocenić, czy wyrażenie zgody nie naruszy dobra rodziny.

Warto w tym miejscu wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2019 r., sygn. III CSK 146/17. W powołanym orzeczeniu Sąd Najwyższy przyznał rację powódce, która domagała się stwierdzenia nieważności zawartej przez pozwanego umowy darowizny udziałów w spółce z o.o. wskazując na brak zgody na zawarcie takiej umowy, a także brak następczej akceptacji czynności prawnej.

Omawiając darowiznę między małżonkami warto też przyjrzeć się, czy taka umowa może służyć do ucieczki przed długami w przypadku rozdzielności majątkowej. Przykładem takiego działanie jest darowizna udziału w nieruchomości wspólnej na rzecz współmałżonka w celu wykazania braku majątku wystarczającego dla spłaty wierzycieli.

W opisanej sytuacji zastosowanie znajdzie regulacja tzw. skargi pauliańskiej z kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 527 k.c. wierzyciel może żądać za uznanie względem niego za bezskuteczną czynności prawnej, jeżeli zostaną łącznie spełnione następujące przesłanki:

• osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową;
• dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;
• osoba trzecia wiedziała o szkodzie wierzycieli lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

W przypadku, kiedy dłużnik i osoba trzecia pozostawały ze sobą w bliskich stosunkach, pojawia się domniemanie, że osoba trzecia wiedziała, że czynność prawna jest dokonywana z pokrzywdzeniem wierzycieli. Należy też zaznaczyć, że w przypadku, kiedy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie (np. wskutek darowizny), wierzyciel może żądać bezskuteczności czynności nawet wtedy, gdy osoba trzecia nie wiedziała i przy dołożeniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć o pokrzywdzeniu wierzycieli.

W praktyce przekazanie współmałżonkowi określonych składników majątkowych w celu obniżenia swojej „wypłacalności” nie przyniesie oczekiwanego rezultatu.